新疆地方史维文版

《新疆地方史维文版》由会员上传分享，免费在线阅读，更多相关内容在行业资料-天天文库。

«شىنجاڭنىڭئۈچتارىخى»新疆考试信息网免费资料：www.xj44.cn        1.جوڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسىنىڭقۇرۇلىشىۋەرەھبەرلىكى    2.شىنجاڭئەزەلدىنكۆپمىللەتئولتۇراقلاشقانجاي    3.شىنجاڭداكۆپخىلدىنتەڭمەۋجۇتبۇلۇپتۇرغانۋەتارقالغان    4.تارىختىكىمەركىزىھۈكۈمەتلەرنىڭشىنجاڭنىئىدارەقىلىشى    قىسقىچەمەزمۇنى:    جوڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسىنىڭقۇرۇلىشى،جوڭگۇنىڭئىنقىلاپۋەقۇرۇلۇشئىشلىرىغارەھبەرلىكقىلىشى،شىنجاڭنىڭتېنچلىقبىلەنئازادقىلىنىشى،شىنجاڭتارىخى،مىللەتلەرنىڭتەرەققىياتتارىخى،دىنلارنىڭئۆزگىرىشتارىخىنىڭماركسىزىملىققاراشبۇيىچەتوغرايەكۈنلىنىشى؛خوڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسىنىڭرەھبەرلىكىدەشىنجاڭنىڭئۇچقاندەكتەرەققىيقىلىشى،ھەرمىللەتخەلقىنىڭتۇرمۇشسەۋىيىسىنىڭكۈرۈنەرلىكياخشىلانغانلىقى،مىللەتلەرئىتتىپاقلىقىنىڭئۇيۇلتاشتەكمۇستەھكەمبولغانلىقى.    ھالقىلىقسۆزلەر:كومپارتىيە،شىنجاڭ،تارىخ،رەھبەرلىك.1.جوڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسىنىڭقۇرۇلىشىۋەرەھبەرلىكى    1921-يىلى7-ئاينىڭ23-كۈنىجۇڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسىنىڭمەملىكەتلىك1-قۇرۇلتېيىشاڭخەيدىكىفرانسىيەكونسېسسىيەسىئىچىدىكىۋاڭجىيولى106-نومۇرلۇققورودائۆتكۈزىلدى.يىغىنمەيدانىپايلاقچىلارتەرىپىدىندىققەنقىلىنغانلىقىۋەچەتئەلساقچىلىرىتەرىپىدىنئاختۇرۇلغانلىقىئۈچۈن،ئاخىرقىكۈندىكىيىغىنجېجياڭئۆلكىسىنىڭجاشىڭجەنۇبىيكۆلىدىكىبىرساياھىتچىلەكىمىسىدەئۆتكۈزۈلدى.قۇرۇلتيايغاقاتناشقانۋەكىل12نەپەربۇلۇپ،بۇلارپۈتۈنمەملىكەتتىكى50تىنئارتۇقپارتىيەئەزاسىغاۋەكىللىكقىلدى.كومۇنىستىكئىنتېرناتسيۇنالنىڭۋەكىلىمالىنبىلەننىكولسكىيقۇرۇلتايغاسىرتتىنقاتناشتى.قۇرۇلتاينىڭمەركىزىۋەزىپىسىجۇڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسىقۇرۇشنىمۇزاكىرەقىلىشبولدى.    قۇرۇلتايداپارتىيىنىڭنامىنى«جۇڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسى»دەپئاتاشبەلگۈلەندى.قۇرۇلتايداماقۇللانغانپارتىيەپىروگراممىسىدا:جۇڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسىپۇرۇلېتارىياتسىنىپىنىڭسىياسىيپارتىيىسى،پارتىيىنىڭكۈرەشنىشانىسوتسىيالىزىمۋەكومۇنىزىمنىئەمەلگەئاشۇرۇش؛پارتىيىنىڭمۇھىم سىياسىتىئىشچى-دېھقانئەمگەكچىلەربىلەنئەسكەرلەرئاممىسىنىتەشكىللەش،كومۇنىزىمنىتەشۋىققىلىش،ئىجتىمائىئىنقىلاپنىئىتىراپقىلىشدەپئېنىقبەلگۈلەندى.بۇجۇڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسىنىڭقۇرۇلغاندىنباشلاپلاسوتسىيالىزىمۋەكومۇنىزىمنىئۆزىنىڭكۈرەشنىشانىقىلىپبەلگۈلىگەنلىكىھەمدەئىنقىلاۋىيۋاستەئارقىلىقبۇنىشاننىئەمەلگەئاشۇرۇشتاچىڭتۇرغانلىقىنىچۈشەندۈرۈپبىرىدۇ.     پارتىيىنىڭمەملىكەتلىك1-قۇرۇلتېيىداجۇڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسىنىڭرەسمىيقۇرۇلغانلىقىجاكارلاندى.شۇنىڭدىنباشلاپ،جۇڭگۇداپۈتۈنلەييېڭىشەكىلدىكىكومۇنىزىمنىئەمەلگەئاشۇرۇشنىنىشان،ماركسىزىم-لېنىنىزىمنىھەركەتقىبلىنامىسىقىلغان،بىرلىككەكەلگەنئىشچىلارسىنىپىنىڭسىياسىيپارتىيىسىدۇنياغاكەلدى.ئۇيېقىنقىزاماندىكىجۇڭگۇنىڭئىجتىمائىي،ئىقتىسادىي،سىياسىيتەرەققىياتىنىڭمۇقەررەرنەتىجىسى،ماركسىزىمنىڭجۇڭگۇئىشچىلارھەركىتىبىلەنبىرلەشتۈرۈلگەنلىكىنىڭمەھسۇلى.بۇجۇڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسىنىڭدەسلەپتىلاماركسىزىم-لېنىنىزىمبىلەنقۇراللانغانئىشچىلارسىنىپىنىڭئاۋانگارتئەترىتىئىكەنلىكىنىچۈشەندۈرۈپبىرىدۇ.    مانامۇشۇنداقپارتىيىنىڭپۈتۈنمەملىكەتنىڭئىنقىلاۋىئىشلىرىغارەھبەرلىكقىلىشىنەتىجىسىدەپۈتكۈلجوڭگۇتېرتورىيىسىدەئىنقىلاۋىكۈرەشغەلبىسىرىئالغائىلگىرلەپ،1949-يىلىيېڭىجۇڭگۇقۇرۇلدى.جوڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسىنىڭتوغرارەھبەرلىكىدە،شىنجاڭمۇتېنچئازادقىلىنىپ،جوڭگۇدىكىھەرمىللەتخەلقىبىلەنئورنىدىندەستۇرۇپ،دۆلەتنىڭخوجايىنىغائايلاندى.شۇندىنباشلاپجۇڭگوكومپارتىيىسى،مەركىزىيھۆكۈمەتنىڭرەھبەرلىكىۋەغەمخورلۇقى،مەملىكەتتىكىھەرمىللەتخەلقنىڭزوركۈچبىلەنياردەمبېرىشىۋەقوللىشىنەتىجىسىدە،شىنجاڭدىكىھەرمىللەتخەلقجاپاغاچىداپكۈرەشقىلىپ،جاسارەتبىلەنئىلگىرىلەپ،گۈزەليۇرت–ماكانىنىقۇرۇپ،بەختىيارتۇرمۇشيارىتىپ،شىنجاڭنىڭنامراتۋەقالاققىياپىتىنىئۈزۈل–كېسىلئۆزگەرتتى،بۇنىڭبىلەنتەڭرىتاغنىڭجەنۇب–شىمالىدائالەمشۇمۇلئۆزگىرىشبولۇپ،ئىجتىمائىيتەرەققىياتتاتارىخىيھالقىشئىشقائاشۇرۇلدى.    شىنجاڭدىكىھەرمىللەتخەلقئۇزاقمەزگىلئورتاقياشاشداۋامىداچوڭقۇردوستلۇقئورناتتى.يېڭىجوڭگۇقۇرۇلغاندىنبۇيان،شىنجاڭدىكىھەرمىللەتخەلقئۆزئاراھۆرمەتقىلىپ،ئۆزئارائىشىنىپ،ئۆزئاراياردەمبېرىپ،ئورتاقئالغابېسىپ،باراۋەر،ئىتتىپاق،ئۆزئاراياردەملىشىدىغان،ئىناقمىللەتلەرمۇناسىۋىتىنىشەكىللەندۈردى،راۋاجلاندۇردىۋەمۇستەھكەملىدى.بۇھەمشىنجاڭنىڭتەرەققىياتى،ئالغابېسىشىنىڭمۇھىممەزمۇنى،ھەمتۈپكاپالىتى.    شىنجاڭنىڭتەرەققىياتىۋەئىلگىرىلىشى–شىنجاڭدىكىھەرمىللەتخەلقنىڭجوڭگۇكومۇنىستىكپارتىيىسىنىڭرەھبەرلىكىدەچىڭتۇرۇپ،مىللەتلەرئىتتىپاقلىقىبۈيۈكبايرىقىنىئېگىزكۆتۈرۈپ،ئورتاقكۈرەشقىلغانلىقىنىڭنەتىجىسى،شۇنداقلاجۇڭگوكومۇنىستىكپارتىيىسىنىڭمىللەتلەرسىياسىتىنىڭمۇۋەپپەقىيەتلىكئەمەلىيىتى.2.شىنجاڭئەزەلدىنكۆپمىللەتتوپلىشىپ   ئولتۇراقلاشقانرايۇن 1)تارىختىنبۇرۇنقىمەزگىللەردىكىشىنجاڭدىكى ئىرىقۋەمىللەتلەرنىڭئالاھىدىلىكى    شىنجاڭئاسىيانىڭمەركىزىگەجايلاشقانبۇلۇپقەدىمقىزامانداجۇڭگۇبىلەنغەرىپئەللىرىئوتتىرسىدىكىقاتناشيۇلىئىدى.شۇنداقلاتارىختىكىھەرخىلئىرىق،مىللەتلەركۈچۈپكىلىپ-كىتىپتۇرىدىغان،قۇراللىقتۇقۇنۇشىپتۇرىدىغانۋەئۆزئارائارلىشىپتۇرىدىغانجايئىدى.تەبىئى،ئىجتىمائىسەۋەپلەرتۇپەيلىدىنياكىيېغىلىقسەۋەۋىدىنبەزىئىرىق،مىللەتلەركۈچۈپكىلىپ،كۆچمەنچارۋىچىلىقبىلەنشۇغۇللۇنۇپ،ئولتۇراقلىشىپ،تىرىكچىلىكقىلغانۋەكۈپەيگەن.يەنەشۇنىڭغائوخشاشسەۋەپلەربىلەنئۇلارباشقاجايلارغاكۈچۈپكەتكەن.ھەمدەيابويسۇندۇرۇلغان،ياكىبىرقىسمىشۇئۇرۇنلارداقېلىپ،كىيىنكەلگەنئىرىق،قەبىلە،مىللەتلەربىلەنقۇشۇلۇپ،ئاسسىمىلاتسىيەبۇلۇپ،ئاخىرىدايېڭىئىرىق،مىللەتبۇلۇپشەكىللەنگەن.دىمەك،ھەرياقتىنكۈچۈپكىلىشۋەھەرياققاكۈچۈپكىتىششىنجاڭنىڭقەدىمقىزامانتارىخىدىكىمۇرەككەپئاھالىلارمۇناسىبىتىنىشەكىللەندۈرگەن.خەنسۇلالىسىدىنئىلگىرى،يەنىمىلادىدىنبۇرۇنقى3-ئەسىرنىڭئاخىرلىرىدىنئىلگىرىشىنجاڭنىڭئەھۋالىتوغرىسىدائاساسەنھىچقانداقھۆججەت،خاتىرىلەرقالدۇرۇلمىغان.شۇڭاخەندەۋرىدىكىئىلگىرىكىۋاقىتلاردىنيىراققەدىمقىزامانلارغىچەبولغانمەزگىلشىنجاڭتارىخىنىڭتارىختىنئاۋالقىمەزگىلىھىساپلىنىدۇ.تارىختىنئاۋالقىمەزگىلكوناتاشقۇرالدەۋرى،يېڭىتاشقۇرالدەۋرىياكىسىپتاتاشقۇرالدەۋرى،مىسقۇرالدەۋرى،ۋەتۇمۇرقۇرالدەۋرىنىڭدەسلەپكىمەزگىللىرىنىئۆزئىچىگەئالىدۇ.    يېڭىجۇڭگۇقۇرۇلغاندىنكىيىنبۇلۇپمۇئىسلاھات،ئېچىۋىتىشتىنبىرىئارخولوگىيەخادىملىرىكۆنچىدەرياسىنىڭتۈۋەنئېقىنىدىكىقەدىمىقەبرەجىلغىسى،قۇمۇلنىڭيانبۇلاقكەنتى،ئۇرۇمچىنىڭنەنسەنكانرايۇنىدىكىئالارجىلغىسى،خېجىڭناھىيىسىنىڭچاۋۇخجىلغىسى،لوپناھىيىسىنىڭسامپۇلقاتارلىقجايلىرىدىنزورتۈركۈمدىكىئادەمباشسۈڭەكلىرىنىيىغىۋالغانھەمدەئۆلچەپتەتقىققىلغان.ئىلگىر-كىيىنيىغىۋېلىنغان300دىنئارتۇقئادەمباشسۇڭىكىنىتەكشۈرۈشئارقىلىقبىكىتكەنيەكۈنۋەتەھلىلشۇنىئىسپاتلىدىكى:    (1)يىراققەدىمقىدەۋىرلەردەشىنجاڭرايۇنىداشەرىق،غەرىپئىككىچوڭئرىقتىپىدىكىئاھالىلارنىيەنىمۇڭغۇلئىرقىغاتەۋەسېرىقتەنلىكلەر،ياۋرۇپائىرقىغاتەۋەئاقتەنلىكلەر،يەنەبۇئىككىئىرىقنىڭشالغۇتتىپىدىكىئىنسانلارمەۋجۇتبۇلۇپتۇرغان.ئىككىچوڭئىرىقئىچىدەيەنەئوخشاشبولمىغانتىپلاربولغان.مەسىلەنياۋرۇپائىرقىئىچىدەئىپتىدائىياۋرۇپائىرقىتىپىدىكىلەر،ئوتتىرادېڭىزنىڭشەرقىقىرغىقىتارماقتىپىغامەنسۇپكىشىلەر،پامىر-پەرغانەتىپىدىكىلەرھەمدەئۇلارنىڭشالغۇتتىپىدىكىئىرىقلاربولغان.مۇڭغۇلئىرقىغامەنسۇپسېرىقتەنلىكلەرئىچىدەشىمالىئاسىيامۇڭغۇلئىرقىتىپىدىكىلەردىنسىرتيەنەشەرقىئاسىيامۇڭغۇلئىرقىتىپىدىكىلەرمۇبولغان.    (2)خوشنارايۇنلاردىنيىغىۋېلىنغانئىنسانشۇناسلىقئىلمىماتىرياللىرىبىلەنسېلىشتۇرغانداقەدىمقىشىنجاڭنىڭئىپتىدائىئاھالىلىرىئەتراپتىكىرايۇنلاردىنكۈچۈپكىرگەن.كۈچۈشيۈنۈلىشىئاساسەنشەرىق،غەرىپئىككىتەرەپبۇلۇپ،ھەممىسىدەئاساسلىقىيايلاق،دەريائېقىنىۋە ئويمانلىقلارنىڭئەتراپىدىكىتاغئالدىتۈزلەڭلىكلەردىكىبوستانلىقلارنىبويلاپھەركەتقىلغان.ئوخشىمىغانئىرقىتىپلارئۇلارنىڭشىنجاڭرايۇنىغاكىرگەنۋاختىنىڭئىلگىر-كىيىنلىكىنىئەكىسئەتتۈرگەن.    (3)يىراققەدىمقىمەزگىللەردەشىنجاڭنىڭئىپتىدائىئاھالىلىرىئىچىدەياۋرۇپائىرقىدىكىلەررۇششەنئۈستۈنلىكنىئىگىلىگەن.ئەمماۋاقىتنىڭئۈتىشىبىلەنمۇڭغۇلئىرقىپەيدىن-پەيكۆپسانلىقنىئىگىلىگەن.    ئىرىقبىلەنئىتنىكگۇرۇپپابولسائىرسىئورگانىزىمئالاھىيدىلىكىئارقىلىقمۇئېلىپبېرىلىدىغانبىرخىلبىئولوگىيىلىكتۈرگەئايرىشبۇلۇپ،ئۇكۆپخىلئىجتىمائىئامىللار،مەسىلەن:تىل،مەدىنىيەت،پىسخىكھالىتى،ئولتۇراقرايۇنىھەمدەئىقتىسادىتۇرمۇشىقاتارلىقلارغائاساسەنبەلگۈلىنىدىغانمىللەتنىپەرىقلەندۈرۈشتىكىئامىللاربىلەنئوخشىمايدىغانبىرخىلئىش.بىرئىرىقكۆپلىگەنئوخشىمىغانمىللەتلەرنىئۆزئىچىگەئالىدۇ.يەنەبىرمىللەتئىچىدىمۇئەجدادىنىڭئىتنىكمەنبەسىئوخشىمىغانئىرقىئورگانىزىم تىپىغامەنسۇپكىشىلەرسىغىپكىتەلەيدۇ.قەدىمقىشىنجاڭرايۇنىباشتىن-ئاخىرشەرىق-غەرىپئوخشىمىغانئىرىقلارنىڭتوپلىنىدىغانجايىبۇلۇپ،ئوخشىمىغانئورگانىزىمتىپىدىكىكىشىلەرتوپىبۇيەردەئۇچرىشىپۋەئۆزئاراقۇشۇلۇپ،تەبىئىھالدامەزكوررايۇندىكىقەدىمقى،ھەتتاھازىرقىئاھالىلارنىڭئىرقىئالاھىدىلىكى،مىللىتەرەققىياتىغاكەڭھەمچۇڭقۇرتەسىركۆرسىتىپ،ئاخىرىبۇرايۇندىكىئىتايىنرۇششەنبولغانئىرقىئالاھىيدىلىكنىشەكىللەندۈرگەن.شۇڭاناھىيىتىبۇرۇنلائىلىمساھەسىدىكىلەر«شىنجاڭدۇنيانىڭئىرىقمۇزىيى»دەپئاتىغان.2)خەنسۇلالىسىدەۋرىدىكىشىنجاڭدىكىمىللەتلەر    خەنسۇلالىسىدەۋرىمىلادىدىنئىلگىرىكى206-يىلدىنمىلادى220-يىلغىچەبولغاندەۋىرنىئۆزئىچىگەئالغانبۇلۇپ،بۇدەۋىردەشىنجاڭرايۇنىداقەدىمكىمىللەتلەردىنئاساسلىقىساكلار،ياۋچىلار(تۇخرىلار)،ئاسىيۇ(ئۇيسۇن)،چاڭلار،ھونلارۋەخەنزۇلاربارئىدى.    ساكلار:    ساكلارئىلىۋادىسىداياشىغانناھىيىتىقەدىمقىقەبىلىلەرنىڭبىرىبۇلۇپ،ئۇلارمىلادىدىنئىلگىرىكى8-ئەسىردىلاياۋرۇپا،ئاسىيائىچكىقۇرۇقلىقىنىڭبەزىجايلىرىداپەيدابولغان.مىلدىدىنئىلگىرىكى7-ئەسىردەجەنۇبىرۇسسىيەيايلىقى،غەرىبىئاسىيا،شىمالىياۋرۇپاۋەقارادېڭىزبويلىرىغاكۆچكەن.ئازدىگەندەئۇلارمىلادىدىنئىلگىرىكى6-5–ئەسىرلەردەئىلىدەرياۋادىلىرىغاكۈچۈپكىرگەن.كىيىنئۇلارنىڭتەسىردائىرىسىھەتتاتەڭرىتاغئەتراپلىرى،لوپنۇر،پامىررايۇنلىرىغىچەكىڭەيگەن.ھەمدەگەنسۇنىڭدۇنخۇاڭرايۇنلىرىغىچەيىتىپبارغان.غەرىپنىڭتارىخىمەنبەلىرىدە”ساكا“دەپئاتالغانبۇساكلارئىلىدەرياۋادىسىداياشاپ،تەخمىنەنمىلادىدىنبۇرۇنقى2-ئەسىرنىڭباشلىرىداخېشىرايۇنىداياشىغانتۇخرىلارتەرىپىدىنسىقىپچىقىرىلىپ،جەنۇپقاسۈرۈلگەن.يەنىسۇلى،ئۇدۇن،كۆكئارىت(پامىر)رايۇنلىرىداياشىغان.    تۇخرىلار(ياۋچىلار):     تۇخرىلاريېغىلىقدەۋرىدە(مىلادىدىنئىلگىرىكى475-يىلدىنمىلادىدىنئىلگىرىكى221-يىللار)ئاساسلىقىخېشىكاردۇرىنىئۆزئىچىگەئالغانھازىرقىگەنسۇنىڭغەرىبىقىسمىدىنتارتىپتارىمئويمانلىقىنىڭئەتراپلىرىدىكىكەڭرايۇنلارغىچەبولغانجايلارداپائالىيەتقىلغان.چىن،خەنسۇلالىرىئارلىقىدائەڭقۇدىرەتتېپىپ،ھونلارنىمەنسىتمەيكەلگە.ھونلارنىڭتەڭرىقۇتىباتۇرۋەلىئەھدىۋاختىداتۇخرىلاررايۇنىداتۇرغاقبۇلۇپتۇرغان.تۇخرىلاريەنەئاسىيۇلارغاھۈجۇمقىلىپ،ئۇنىڭخانىناندۇبېينىئۆلتۈرۈپ،كىلىنتاغ(چىلەنشەن)نىڭشىمالىئىتەكلىرىنىئىگەللىگەن.مىلادىدىنبۇرۇنقى177-يىلدىنكىيىنھونلارتۇخرىلارنىتارمارقىلغانداكۆپقىسىمتۇخرىلارئىلىدەرياسىۋادىسىغاكۈچۈپكىلىپ،ئۇيەرلەردىكىساكلارنىقوغلاپچىقىرىپ،شۇيەردەماكانلىشىشقامەجبۇربولغان.كىيىنھونلارئاسىيۇلاربىلەنبىرلىشىپتۇخرىلارغايەنەبىرقېتىمھۇجۇمقىلغان.ھەمدەتۇخرىلارنىڭخانىنىئۆلتۈرىۋەتكەن.تۇخرىلارباكتىرىيە(ھازىرقىئامۇدەرياسىنىڭيۇقىرىئېقىنىدىكىرايۇنلار)گەكۈچۈشكەمەجبۇربولغان.ھەمدەپەيدىن-پەيباكتىرىيەزىمىنلىرىنىكونتۇرۇلقىلىپشۇجايدائولتۇراقلاشقان.    ئاسىيۇ(ئۇيسۇن)لار:    ئۇيسۇنلارئەڭدەسلەپخېشىكارىدورىداپائالىيەتقىلغانبۇلۇپ،تۇخرىلارغاخوشنابىركىچىكئەلئىدى.چىنسۇلالىسىنڭئاخىرىخەنسۇلالىسىنىڭباشلىرىدائۇيسۇنلارتۇخرىلارنىڭھۇجۇمىغائۇچراپ،ئۇيسۇنخانىناندۇبېيئۆلتۈرۈلۈپ،خەلقىھونلارتەرەپكەقېچىپكەتكەن.ئەينىۋاقىتتائاسىيۇشاھزادىسىمەرگەنجايمىرزاكىدىكىچېغىداھونتەڭرىقۇتىتەرىپىدىنبېقىۋېلىنغان.ئۇيسۇنشاھزادىسىقۇرامىغايەتكەندىنكىيىنئۆزقەۋمىنىباشلاپ،ھونلارئۈچۈنچېگرامۇداپىيەدەتۇرغان.مىلادىدىنبۇرۇنقى161-يىلىنىڭئالدى-كەينىدەئۇھونلارنىڭيارىدىمىدەئۆزقەۋمىگەباشچىلىققىلىپ، تۇخرىلارغاقوغلاپيۈرۈپزەربەبىرىپئاتىسىنىڭقكىساسىنىئالغان.نەتىجىدەتۇخرىلارمەغلۇپبۇلۇپغەرىپكەكۈچۈپكەتكەن.(تۇخارغابەيئەتقىلغاندىيىلىدۇ)شۇندىنباشلاپئۇيسۇنلارئىلىدەرياۋادىللىرىنىئىگەللىگەن.    چاڭلار:    چاڭلارئىلىمىزدىكىقەدىمقىمىللەتلەرنىڭبىرىبۇلۇپ،جۇڭخۇامىللەتلىرىنىڭشەكىللىنىشىدىكىمۇھىميىراقئەجدادىدۇر.رىۋايەتلەردىكىيەندىمۇچاڭلارنىڭئەجدادىئىدى.چاڭلارئەڭدەسلەپچاڭدەرياسى(ھازىرقىشەنشىدىكىچىشەننىڭشەرىقىدە)بويلىرىداپائالىيەتقىلغان.كىيىنبىرقىسمىشەرىققەكۈچۈپ،بالدۇرلاخۇاشىيامىللىتىيەنىكىيىنكىخەنزۇمىللىتىگە قۇشۇلۇپكەتكەن.بىرقىسمىئەسلىجايىداتۇرۇپقالغان.يەنەبىرقىسمىھازىرقىگەنسۇ،چىڭخەي،شىزاڭ،شىنجاڭقاتارلىقجايلارغاكۆچكەن.بۇلۇپمۇيېغىلىقدەۋرىگەكەلگەندەچىندۆلىتىنىڭكۈچىئۈزلۈكسىزتۈردەغەرىپكەقاراپتەرەققىقىلغانلىقتىنبىرقىسىمچاڭقەبىلىلىرىخۇاڭخېۋەخۇاڭشۈيدەريالىرىئەتراپىدىنئالتۇنتاغئېغىزىئارقىلىقتارىمئويمانلىقىنىڭجەنۇبىچېتىگەكۈچۈپكىرىشكەمەجبۇربولغان.شىنجاڭدىمۇھازىرقىچاغدارۇچاڭ(چارقىلىق)دەيدىغانيەرناملىرىبار.    ھونلار:     ھونلارخەنسۇلالىسىدەۋرىدىكىشىنجاڭنىڭئاساسلىقمىللەتلىرىدىنبىرى.ئۇلارئەمىنىيەدەۋرى(يەنىچۈنچىيۇدەۋرى،مىلادىدىنئىلگىرىكى770-يىلدىن476-يىلغىچە)دە،ئۇرۇشقاقبەگلىكلەردەۋرى(يەنىجەنگودەۋرى،مىلادىدىنبۇرۇنقى468-يىلدىن221-يىلغىچە)دە مۇڭغۇلئىگىزلىكىدەكۆچمەنچارۋىچىلىقبىلەنشۇغۇللانغان.ھونلارچىنسۇلالىسىنىڭئاخىرى،خەنسۇلالىسىنىڭباشلىرىداقۇدۇرەتتاپقان.ھەمدەپۈتكۈلشىنجاڭرايۇنلىرىنىمۇكونتۇرۇلقىلىپ،بىرلىككەكەلتۈرۈپ،ئۆزئىلكىگەئالغان.ھونلارنىڭغەرىبىيۇرتنىبىرلىككەكەلتۈرۈشىتارىمئويمانلىقىنىڭئەتراپىھەمدەقاراقۇرۇمۋەتەڭرىتېغىنىڭجىلغىللىرىدىكىتەنھا،بىر-بىرىبىلەنبىرلىشەلمەيدىغانمىللەتۋەرايۇنلارنىئۆز-ئارايېقىنلاشتۇرۇپ،مۇناسىبەتلەرنىتېخىمۇقۇيۇقلاشتۇرۇشئارقىلىقئۇلارئوتتىرىسىدىكىسىياسى،ئىقتىسادىۋەمەدىنىيەتئالاقىللىرىنىكۈچەيتكەن.بۇخىلئھلاقەھەرقايسىرايۇن،ھەرقايسىمىللەتلەرنىڭئورتاقتەرەققىياتىغاپايدىلىقبۇلۇپ،غەرىبىخەنھۈكۈمىتىنىڭغەرىبىيۇرتنىبىرلىككەكەلتۈرۈشىگىمۇشارائىتھازىرلاپبەرگەنئىدى.    خەنزۇلار:    خەنزۇلارشىنجاڭغائەڭبۇرۇنكىرگەنمىللەتلەرنىڭبىرى.شىنجاڭنىڭھەرقايسىجايلىرىدىنتېپىلغانكۆپلىگەنمەدىنىيەتيادىكارلىقلىرىغاباغلاپ قارىغاندا،خەندەۋرىدىنئىلگىرىئىچكىجايلاردىنئاھالىلارنىڭشىنجاڭغاكەلگەنلىكىنىمۇئەييىنلەشتۈرگىلىبۇلىدۇ.خەندەۋرىدە،بۇلۇپمۇمىلادىدىنئىلگىرىكى60-يىلىغەرىبىخەنھۈكۈمىتىغەرىبىيۇرتقورۇقچىبەگمەھكىمىسىتەسىسقىلغاندىنكىيىن،شىنجاڭغاكىلىدىغانخەنزۇلارتېخىمۇكۈپۈيگەن.ئۇلارئاساسلىقىچېگرامۇداپىيەئەمەلدارلىرى،بوزيەرئۆزلەشتۈرگۈچىئەسكەرلەر،سودىگەر،ئادەتتىكىپۇقرالارۋەئۇلارنىڭئائىلەتاۋابەتلىرىقاتارلىقلاردىنئىبارەتئىدى.مىلادىدىنبۇرۇنقى101-يىلىدىنباشلاپخەنسۇلالىسىبۈگۈر،لوپنۇرئەتراپلىرىدابوزيەرئۆزلەشتۈرگەن.كىيىنبۇنىشىنجاڭنىڭھەرقايسىجايلىرىغاكىڭەيتكەن.شۇڭابوزيەرئۆزلەشتۈرۈشنۇقتىللىرىخەنزۇلاشىنجاڭغاكىرگەندىنكىيىنكىئەڭدەسلەپكىئولتۇراقرايۇنلىرىغائايلانغان.خەنسۇلالىسىنىڭئاخىرىقىيىللىرىغاكەلگەندەخەنزۇلارشىنجاڭنىڭھەرقايسىجايلىرىغاتارقىلىپچوڭكۈلەمدەتارقاق،ھەرقايسىبوزيەرئۆزلەشتۈرۈشنۇقتىللىرىداكىچىككۈلەمدەتوپلىشىپئولتۇراقلىشىشتەكۋەزىيەتنىشەكىللەندۈرگەن.3)ۋېي،جىن،جەنۇبى-شىمالىسۇلالىلەردەۋرىدىكى شىنجاڭدىكىمىللەتلەر    ۋېي،جىن،جەنۇبى-شىمالىسۇلالىلەردەۋرى(مىلادى220-يىلدىنمىلادى589-يىللار)ئىلىمىزتارىخىدىكىمىللەتلەرنىڭچوڭقۇشۇلۇشدەۋرىبۇلۇپ،ھەرقايسىمىللەتلەرنىڭكۈچىشىۋەباردى-كەلدىسىكۆپبولغان.ئەسلىدەباربولغانمىللەتلەردىنباشقايەنەسىيانپى،جورجان،قاڭقىل،ئىفتالىت،ياپبان،تۇيغۇنقاتارلىقمىللەتلەرئىلگىر–ئاخىربۇلۇپ،شىنجاڭغاكىرگەنۋەقۇشۇلغان.     ۋېي،جىن،جەنۇبى-شىمالىسۇلالىلەردەۋرى220-يىلىساۋپېيقۇرغانۋېيپادىشاھلىقىدىن581-يىلىياڭجىيەنقۇرغانسۈيسۇلالىسىگەقەدەربولغانتارىخىدەۋىرنىكۆرسىتىدۇ.بۇ360يىلدىنئارتۇقتارىخىجەرياندائوتتۇراتۈزلەڭلىكتىكىھاكىمىيەتلەرتۇلائالماشقان،ۋېي،ۋۇ،شۇدىنئىبارەتئۈچپادىشاھلىق؛قىسقامۇددەتبىرلىككەكەلگەنجىنسۇلالىسى؛جەنۇپبىلەنشىمالتىركىشىپتۇرغانمەزگىلدىكى16پادىشاھلىقۋەشەرقىجىنسۇلالىسى؛شۇنىڭدەكجەنۇبىسۇلالىلاردەۋرىدىكىسوڭ،چى،لىياڭ،چىنپادىشاھلىقلىرىۋەشىمالىسۇلالىلەردەۋرىدىكىشىمالىۋېي،شەرقىۋېي،غەرىبىۋېي،شىمالىچى،شىمالىجۇپادىشاھلىقلىرىقاتارلىقفىيۇدالسۇلالىلەرئۆتكەن.بۇمەزگىلئۇتتۇراتۈزلەڭلىكتەچوڭداۋالغۇش،چوڭبۈلۈنۈشۋەمىللەتلەرئاراچوڭقۇشۇلۇشبولغاندەۋىرھىساپلىنىدۇ.    بۇدەۋىردەتىيانشاننىڭجەنۇبىۋەشىمالىدىكىھاكىمىيەتلەرمۇبىر-بىرىنىيۈتۈۋېلىشئۇرۇشلىرىنىئېلىپبارغانلىقتىنيەتتەبەگلىكنىڭتىركىشىپتۇرۇشىدەكۋەزىيەتشەكىللەنگەن.بۇخىلسىياسىۋەزىيەتيۇقىرىدادېگەنمىللەتلەرنىڭبۇجايدىكىقۇراللىقجاڭجاللىرىئۈچۈنشارائىتيارىتىپبەرگەن.    سىيانپىلار:    سىيانپىلار(تۇيغۇنلار)قەدىمقىدەۋىردەمەملىكىتىمىزدەياشىغانشەرقىخۇلارنىڭقالدۇققىسمىئىدى.كىيىنئۇلارئوخشاشبولمىغانتارىخىدەۋىرلەردەتۇيغۇندىگەنناملاربىلەنمۇئاتالغان.ئۇلارئەڭبۇرۇنسىيانپىتاغلىرى(ھازىرقىئىچكىمۇڭغۇلدىكىجىرىمئايمىقىنىڭكورچىنسولقاناتسولخۇشۇنىنىڭغەرىبىقىسمى)داياشىغان.كىيىنئۇلارھونلارتەرىپىدىنقۇلقىلىنغان.مىلادى1-ئەسىرگەكەلگەندەھونلارنىڭقۇللۇقتۈزۈمىدىكىھاكىمىيىتىيىمىرىلگەندىنكىيىنسىيانپىلارشىمالىھونلارنىڭبۇرۇنقىزىمىنلىرىغاكىرىپ،شىمالىچۆللىكنىڭكەڭرايۇنلىرىنىئىگىلىدى.ھەمدەقالدۇقھونلارنىڭ10مىڭئۆيلۈكتىنئارتۇقئادىمىنىقۇشۇۋېلىپ،پەيدىن-پەيكۈچەيدى.2-ئەسىرنىڭئوتتۇرلىرىغابارغانداسىيانپىلارنىڭئاقساقىلىتانشىخەيشەرىقۋەغەرىپتەرەپتىكىقەبىلىلەرنىبىرلىككەكەلتۈرۈپ،ھازىرقىسەنشىئۆلكىسىياڭگاۋناھىيىسىنىڭشىمالىدىكىتەنخەنتېغىدائورداقۇرۇپ،تۈزۈمئورنۇتۇپ،ئۈزىنىڭھۈكۈمرانلىقىدىكىرايۇنلارنىشەرىق،ئوتتۇرا،غەرىپ،دەپئۈچقىسىمغابۈلۈپ،ھەربىرجايغائۆزئاقساقاللىرىنىباشلىققىلىپتەيىنلىدى.بۇۋاقىتتاسىيانپىلارنىڭقۇشۇنى100مىڭغايىتىپ،كۈچىئىنتايىنزۇرايغانئىدى.جەنۇبى،شىمالىسۇلالىلەردەۋرىگەكەلگەندەسىيانپىلارنىڭئىچىدىنتوبا،يۈۋېن،مورۇڭ،چىفۇ،توفاقاتارلىققەبىلىلەركەينى-كەينىدىنباشكۈتۈرۈپچىقتى.بۇلارنىڭئىچىدەئەڭكۈچلىكىتوباقەبىلىسىئىدى.بۇقەبىلە386-يىلىدەيبەگلىكىنىقۇرۇپ،توباگۇيئۈزىنىبەگدەپجاكارلاپ،دۆلەتنامىنىۋېيقىلىپئۆزگەرتتى.بۇھاكىمىيەتتارىختاشىمالىۋېيدەپئاتالدى.439-يىلىغاكەلگەندەشىمالىۋېيسۇلالىسىشىمالىلىياڭسۇلالىسىنىمۇنقەرزقىلىپ،خېشىكاردۇرىنىئىشغالقىلغان.ھەمدەئىۋېرغۇل(قۇمۇل)نىئىگىلىگەن.445-يىلىدىنكىيىنپىشامشان،كىنگىتلارغاھۇجۇمقىلىپئۇيەرلەرنىئىگىلىگەن.    جورجانلار:     جورجانلار(ئاۋارلاردەپمۇئاتىلىدۇ)مىلادى4-ئەسىرنىڭئاخىرى5-ئەسىرنىڭباشلىرىداھازىرقىمۇڭغۇليايلىقىداقەدكۈتۈرگەنھەمدەھونلارغائوخشاشقۇدرەتلىقھاكىمىيەتقۇرغان.جورجانلارئەسلىدەشەرىقىغۇزلارنىڭئەۋلادىبۇلۇپ،ئاساسلىقىسىيانپىۋەھونلارنىڭقۇشۇلىشىئارقىلىقشەكىللەنگەنيېڭىبىرمىللەتئىدى.سەللانجورجانلارنىڭسەركەردىسىبولغانمەزگىلدەشىمالىۋېيتەرىپىدىنمەغلۇپبۇلۇپ،گوبىنىڭجەنۇبىدىنۋازكىچىپ،شىمالغاكۈچۈپ،ئۇيەردىكىتېلىقەبىلىلىرىنىبويسۇندۇرغانھەمدەخانئوردىسىنىسېلىنگادەرياسىنىڭبۇيىغايۆتكەپ،ئۈزىنىجودباغاقاغاندەپئاتىغان.423-يىللارغاكەلگەندەجورجانلارنىڭتەسىركۈچىغەرىبىيۇرۇتقاكىڭەيگەن.ئىۋىرغۇل،ئىدىقۇتلارنىئىگىلىگەن.470-يىلنىڭئالدى-كەينىدەسۇلى،كۈسەن،ئۇدۇنلارنىتىزگىنلىگەن.مىلادى6-ئەسىرنىڭئوتتۇرلىرىغاكەلگەندەتۈرۈكلەرنىڭقەدكۈتۈرىشىۋەغەرىبىيۇرتتىكىھەرمىللەتخەلقىنىڭقارشىلىقىتۈپەيلىدىنبارا-باراغەرىبىيۇرتتىكىتەسىرىئاخىرلاشقان.    قاڭقىللار:    قاڭقىللارشىمالىسۇلالىلەردەۋرىدەچۆللىكنىڭشىمالىدىكىبىرقىسىمكۆچمەنچارۋىچىقەبىلىلەرنىڭئۇمۇملاشتۇرۇپئاتىلىشىبۇلۇپ،ئۇلارشەرىقىخەنۋەغەرىبىخەندەۋرىدەدىڭلىڭدەپئاتالغان.قاڭقىللارنىڭھارۋىسىنىڭچاقىچوڭ،شادىسىكۆپبولغاچقاشۇنداقدەپئاتالغان.چۆللىكنىڭشىمالىدىكىلەرئۇلارنىچېلىدەپئاتىغان.تەتقىقاتلارغاقارىغانداقاڭقىل،دىڭلىڭ،چېلىشۇنداقلائالدىنقىچىندەۋرىدىكىدىلارۋەكىيىنكىتېلىلارتۈرۈكتىلىداسۆزلىشىدىغانمىللەتلەرنىڭھەرقايسىتارىخىدەۋىرلەردىكىئۇمۇمىئاتىلىشىدۇر.مىلادى4-ئەسىردەقاڭقىللاربايقالكۈلىۋەئۇرخۇن،تۇغلادەرياسىئەتراپىداكۆچمەنچارۋىچىلىقبىلەنشۇغۇللانغان.قاڭقىللادىئۇرۇقى،يۇەنخېئۇرۇقى،قوغۇرسۇئۇرىقى،ئىزگىل(ئوپۇرغۇر)ئۇرقى،قۇتلۇقغۇزئۇرقىۋەئىچكىنئۇرقىدىنئىبارەت6چوڭقەبىلىدىنتەركىپتاپقان.    جورجانلارقۇدرەتتاپقانداقاڭقىللارجورجانلارغاتەۋەقەبىلىگەئايلانغان.ئۇلارجورجانلارغائۇلپانتاپشۇرۇشبىلەنبىرگەبۇلاڭ-تالاڭئۇرۇشلىرىغىمۇقاتناشقان.487-يىلىجورجانلارنىڭقاغانىتولۇنشىمالىۋېيسۇلالىسىگەھۇجۇمقىلىشئۈچۈنقاڭقىللاردىنئەسكەرئالغاندا،قاڭقىللارنىڭسەردارىئۇپۇرغۇربۇنداققىلماسلىقھەققىدەنەسىھەتقىلغانبولسىمۇ،تولۇنقۇلاقسالمىغان.نەتىجىدەئۇپۇرغۇر100مىڭئۆيلۈكتىنئارتۇقئادەمگەباشچىلىققىلىپغەرىپكەكۈچۈپ،بۈگۈنكىئۈرۈمچىئەتراپىغاكىلىپچارۋىچىلىقبىلەنشۇغۇللانغان.ئۇپۇرغۇرئۈزىنىئۇلۇغخاندىگەنمەنىدەكۆلبەگدەپئاتىغان.ئۇپۇرغۇرجەنۇپتاكىنگىت،پىشامشان،كۈسەن،ئۇدۇنغاجازايۈرىشىقىلىپئىفتالىتلاربىلەنكەسكىنجەڭقىلغان.كىيىنئىككىتەرەپكۈسەننىپاسىلقىلغان.كۈسەننىڭشەرقىشىمالىدىكىجايلارقاڭقىللارغاتەۋەبولغان.غەرىبىجەنۇپتىكىجايلارئىفتالىتلارغاتەۋەبولغان.قاڭقىلخانلىقىغەرىبىيۇرتتا50يىلدىنئارتۇقمەۋجۇتبۇلۇپتۇرغان.541-يىلىجورجانلارتەرىپىدىنيۇقىتىلغان.قاڭقىللارتارىختاتۈرۈكتىلىداسۆزلىشىدىغانمىللەتلەرئىچىدەبىرقەدەربۇرۇنشىنجاڭغاكىرگەنمىللەتبۇلۇپ،ئۇلارنىڭپائالىيەتلىرىتارىخنامىلەرگەخاتىرلەنگەن.    ئىفتالىتلار:     ئىفتالىتلارنىڭئەسلىنامىگۇبۇلۇپ،بەزىلەربۇلارنىچىن،خەنسۇلالىسىدەۋرىدىكى”قۇشلار“،ئىككىخەندەۋرىدىكى”ئارقاقۇشلار“(بەزىكىتاپلاردا”قۇسلار“دەپئېلىنىدۇ)دەپقارايدۇ.سىيانپىلاركۈچۈيۈپغەرىپكەيۈرۈشقىلغانداسىيانپىلارغابېقىنغان.جورجانلاركۈچەيگەنمەزگىلدەئۇلارغەرىبىجەنۇپقاكۈچۈشكەمەجبۇربولغان.4-5-ئەسىرلەرگەكەلگەندەئىفتالىتلارئوتتۇرائاسىيادىكىسوغدىلاررايۇنىغاكىرگەن.ھەمدەئۇلارنىبويسۇندۇرغان.كىيىنتۇخرىلارغاھۇجۇمقىلىپكۇشانخانلىقىنىڭمەركىزىرايۇنلىرى(ئامۇدەرياۋادىللىرى)نىئىشغالقىلىپ،قۇدىرەتلىكھاكىمىيەتقۇرغان.(بەزىماتىرىياللاردابەدەخشانشەھىرىنىمەركەزقىلغاندىيىلىدۇ.بۇھازىرقىئافغانىستاننىڭشىمالىدىكىخەيزئاباد)خانجەمەتىنىڭنامىئىفتالىتبولغاچقائۇلارنىڭمىللىتىۋەدۆلەتنامىمۇئىفتالىتدەپئاتالغان.غەرىپلىكلەرنىڭتارىخىكىتاپلىرىدائۇلارئاقھونلاردەپئاتالغان.5-ئەسىرنىڭكىيىنكىيېرىمىدائىفتالىتلاركۆكئارىتنىڭشەرىقىدىكىھەرقايسىجايلارغاشۇنداقلاسۇلى،ئۇدۇن،كۈسەن،كىنگىتقاھۇجۇمقىلغان.غەرىپتەپىرىسسىيەنىمەغلۇپقىلىپ،غەرىبىرايۇننىڭخۇجىسىغائايلانغان.ئىفتالىتلاريەنەبەزىكىتاپلاردايەپتاللار،ئابداللاردەپمۇئاتىلىدۇ.6-ئەسىرنىڭئوتتۇرلىرىغاكەلگەندەئىفتالىتدۆلىتىزەئىپلىشىپ،تۈرۈكۋەپارىسلارتەرەپىدىنيۇقىتىلغان.    ياپبانلار:    ياپبانلارغەرىپكەكۆچمىگەنھونلارقۇرغانھاكىمىيەتئىدى.مىلادى1-ئەسىرنىڭئاخىرىداشىمالىھونلارغەرىپكەكۆچكەندەبىرقىسىمقېرى-ئاجىزلارئوردۇسيايلىقىداقېلىپ(ھازىرقىيۇلتۇزيايلىقى)قالغان،ھەمتەدىرىجىھالداياپبانبەگلىكىنىقۇرغان.ئەممابۇلارنىڭغەرىبىيۇرتتىكىتەسىردائىرىسىئانچەچوڭبولمىغان.ي    ىغىپئېيتقاندا،بۇدەۋىردىكىسىيانپى،جورجان،قاڭقىل،ئىفتالىتقاتارلىقمىللەتلەرنىڭغەرىبىيۇرتتابىرئەسىردىنئارتۇقداۋامقىلغانخۇجىلىقتالىشىشئۇرۇشلىرىبۇرايۇننىڭسىياسىۋەزىيىتىنىقاتتىقئىگىز-پەسقىلدى.ئىجتىمائىئىگىلىكىگەئىنتايىنئېغىرزىيانيەتكۈزدى.ئەمماشۇنىئېنىقكۈرۈشكىرەككى،دۆلەتئىچىدىكىمىللەتلەرئوتتۇرىسىدايۈزبەرگەنئۇرۇشلارپەۋقۇلئاددەمۇھىتۋەۋەزىيەتشارائىتىدامىللەتلەرئوتتۇرىسىدىكىئالاقەۋەئالماشتۇرۇشنىمۇئىلگىرىسۈردى.بۇھالمىللەتلەرنىڭئىشلەپچىقىرىشۋەتۇرمۇشئۇسۇلى،تىلۋەئۆرۈپ-ئادەتلىرىقاتارلىقنۇرغۇنجەھەتلەردەئۆز-ئاراتەسىركۆرسىتىشى،بىر-بىرىنىڭكىنىقۇبۇلقىلىشىھەتتاقانداشلىقجەھەتتەئۆز-ئاراقۇشۇلۇپكىتىشكەتۈرۈتكەبولدى.مانابۇلارتىيانشاننىڭجەنۇبىۋەشىمالىدىكىمىللەتلەرئارىسىدىكىبىرقېتىملىقتەبىئىچوڭقۇشۇلۇشقاۋەمەلۇمدەرىجىدىكىئاسسىمىلاتسىيەلىشىشكەسەۋەپبولدى.غەرىبىيۇرىتتىكىمىللەتلەرنىڭبۇمەزگىلدىكىقۇشۇلىشىۋەئاسسىمىلاتسىيەلىشىشىئېنىقتېلىلىشىشتۈسىنىئالغان.بۇيۈزلىنىشئىككىجەھەتتەگەۋدىلىنىدۇ:بىرجەھەتتىنتېلىمىللىتىبىلەنيېقىنقانداشبولغانياكىتىلىۋەئۆرۈپ-ئادەتلىرىئاساسىجەھەتتىنئوخشاشبولغانمىللەتلەرئۆز-ئاراقۇشۇلغان.مەسىلەن:جورجان،ياپبان،ئىفتالىتلارئاساسىجەھەتتىنتېلىمىللىتىگەسىڭىپكەتكەن.يەنەبىرجەھەتتىن:بۇدەۋىردەغەرىبىيۇرۇتتائولتۇراقلىشىپكەلگەنغەيرىقاڭقىلمىللەتلەر،مەسىلەن:سوغدىيانلار،ئۇيسۇنلار،تۇخرىلارۋەبىرقىسىمخەنزۇلارپەيدىن-پەيتېلىلارغائاسسىمىلاتسىيەبۇلۇپكەتكەن.بۇئەھۋالبۈگۈنكىشىنجاڭنىڭئاساسىگەۋدىسىبولغانئۇيغۇرمىللىتىنىڭشەكىللىنىشىئۈچۈنمۇھىمئاساسبولغان. 4)سۈيسۇلالىسى،تاڭسۇلالىسىدەۋرىدىكى شىنجاڭدىكىمىللەتلەر    سۈيسۇلالىسى(581-618)ئاران38يىلدەۋىرسۈرگەنبولسىمۇلىكىنئۇئوتتۇراتۈزلەڭلىكنىبىرلىككەكەلتۈرۈپ،ئىشلەپچىقىرىشنىراۋاجلاندۇرۇپ،ئەمەل-مەنسەپ،قانۇن-تۈزۈملەرنىتەسىسقىلىپ،چېگرارايۇننىئاكتىپلىقبىلەنئېچىپ،تاڭسۇلالىسىنىڭگۈللەپرۇناقتېپىشىۋەغەرىبىيۇرتنىبىرلىككەكەلتۈرۈشىئۈچۈنئاساسسېلىپبەرگەن.    300يىلغايېقىنھۈكۈمسۈرگەنلىجەمەتىھۈكۈمرانلىقىدىكىتاڭسۇلالىسى(618-907)دەۋرىجۇڭگۇفىيۇداللىقجەمىيىتىنىڭئەڭگۈللەنگەندەۋرىئىدى.تاڭسۇلالىسىسىياسى،ئىقتىسادۋەمەدىنىيەتجەھەتتەئەينىزاماندىكىدۇنيابۇيىچەئالدىنقىقاتارداتۇراتتى.پۈتۈۇندۇنياتاڭسۇلالىسىگەھۆرمەتنەزىرىبىلەنقارايتى.تاڭسۇلالىسىنىڭغەرىبىيۇرتنىبىرلىككەكەلتۈرۈشىچېگرارايۇننىڭئىجتىمائىئىشلەپچىقىرىشىنىئىلگىرىسۈرۈپ،مىللەتلەرنىڭئتتىپاقلىقى،ئىناقلىقىۋەدوستلىقىجەھەتتەشانلىقتارىخىسەھىپىلەرنىقالدۇرغانئىدى.مانامۇشۇنداقدەۋىردەشىنجاڭداتۈرۈك،تۈبەت،ئۇيغۇر،قىرغىزقاتارلىقمىللەتلەرباشكۈتۈرۈپچىقتى.    تۈرۈكلەر:    تۈرۈكلەربولساھون،سىيانپىۋەجورجانلاردىنكىيىنئىلىمىزنىڭقەدىمكىدەۋىرلىرىدەشىمالىۋەغەرىبىشىمالرايۇنلىرىداياشىغانھەمدەشىمالدىكىيايلاقمەدىنىيىتىنىبەرپاقىلغانيەنەبىرمۇھىممىللەتتۇر.تۈرۈكلەرنىڭئىتنىكمەنبەسىتوغرىسىداخەنزۇچەتارىخىماتىرىياللاردائۇلارنىڭئەجدادى«ئاشنا»نىفامىلەقىلغان(تۈرۈكخانلىقىنىڭھەممىسىمۇشۇئۇرۇقنىمەنبەقىلغان)،بۆرىنىتۇتىمقىلغانقەبىلەدەپخاتىرلەنگەن.تۈرۈكلەرنىڭئەجداتلىرىدەسلەپيىنسەيدەرياسىنىڭباشتەرىپىدەكۆچمەنچارۋىچىلىققىلغان،ھونلارنىڭزۈلىمى،پاراكەندىچىلىكىتۈپەيلىدىنتىيانشاننىڭئاساسىچۇققىللىرىدىنبولغانبوغداتېغىئەتراپلىرىغاكۈچۈپكىلىشكەمەجبۇربولغان.5-ئەسىرنىڭئوتتۇرلىرىداجورجانلارنىڭتەسىركۈچىجۇڭغارئويمانلىقىغاكىرگەن.شۇنىڭبىلەنتۈرۈكلەرئالتۇنتاغنىڭ(ئالتايتېغى)جەنۇبىئېتەكلىرىگەكۈچۈشكەماجبۇربولغان.ئالتۇنتاغنىڭشەكلىدۇبۇلغىغائوخشىغاچقا،ئەينىچاغدىكىكىشىلەردۇبۇلغىنىتۈرۈكدەپئاتىغان.تۈرۈكدىگەننامشۇنىڭدىنكەلگەن.تۈرۈكلەرجەنۇپقاكۈچۈپكەلگەندىنكىيىنئاخىرجورجانلارغابېقىنغان.تۈرۈكلەرنىڭتۈمۈرچىلىكھۈنىرىبولغاچقاجورجانلارئۇلارنىمەخسۇستۈمۈرچىلىكئىشلىرىغاسالغان.شۇڭائۇلارجورجانلارتەرىپىدىن«تۈمۈرچىقۇللار»ياكى«بازغانچىقۇللار»دەپئاتالغان.    6-ئەسىرنىڭباشلىرىغاكەلگەندەجورجانلارئۇزۇنمۇددەتلىكئۇرۇشتۈپەيلىزوردەرىجىدەئاجىزلاپكەتتى.تۈرۈكلەرپۇرسەتتىنپايدىلىنىپئاشناتۈمەننىڭباشچىلىقىدائۆزكۈچلىرىنىتەرەققىقىلدۇرۇپ،ئىقتىسادىئاساسىنىياخشىلىۋالدى.ھەمدەغەرىبىۋېيبىلەنسودائالاقىسىئورنۇتۇپ،يىپەك-ئاتسودىسىنىيولغاقويدى.545-يىلىئىككىتەرەپئارقا-ئارقىدىنئەلچىئىبەرتىشتى. تۈرۈكلەرنىڭسەركەردىسىتۈمەنغەرىبىۋېيبىلەنرەسمىمۇناسىبەتئورناتقاندىنكىيىنباشقاكۆچمەنچارۋىچىقەبىلىلەرنىقۇشىۋېلىشنىتېزلەتكەن.ھەمدەجورجانلاربىلەنكەسكىنكۈرەشقىلغان.546-يىلىتېلىقەبىلىلىرىجورجانخانلىقىنىڭھۈكۈمرانلىقىغاقارشىقوزغىلاڭكۈتۈرگەندە،تۈرۈكلەرئارقاتەرەپتىنتېلىلارغاھۇجۇمقىلىپ،ئۇلارنىڭ500مىڭتۈتۈندىنئارتۇقئادىمىنىئەسىرئېلىپ،ئۆزتەسىركۈچىنىكىڭەيتىپ،تىزلىكتەقۇدىرەتتاپقان.552-يىلىغاكەلگەندەتۈمەنقۇشۇنباشلاپجورجانلارغاھۇجۇمقىلغان.جورجانقاغانىجەڭدەقاتتىقمەغلۇپبۇلۇپ،ئۈزىنىئۆلتۈرىۋالغان.تۈمەنئۈزىنىئىلىكقاغاندەپئاتىغان.شۇنىڭبىلەنتۈرۈكخانلىقىرەسمىقۇرۇلغان.    572-يىللاردىنكىيىنتۈرۈكلەربارغانسىرىكۈچۈيۈپ،زىمىندائىرىسىزوردەرىجىدەكىڭەيگەن.ئۇلارجورجانلارنىڭقالدۇقكۈچلىرىگەزەربەبىرىپ،گوبىنىڭشىمالىنىبىرلىككەكەلتۈرگەن.ئارقىدىنشەرىقتەقىتانلارنىمەغلۇپقىلىپ،شىمالداقىرغىزلارنىقۇشۇۋالغان.غەرىپتەئىفتالىتلارنىمەغلۇپقىلىپ،شەرىقتەلىياۋخېدەرياسىدىنغەرىپتەكاسپىدېڭىزىغىچە،جەنۇپتاگوبىنىڭشىمالىدىنشىمالدابايقالكۈلىگىچەبولغانكەڭرايۇنلارنىكونتۇرۇلقىلغان.ھەمدەئۆتۈكۈنتېغىبۇيىدائورداقۇرۇپ،ھون،سىيانپى،جورجانلاردىنكىيىنمۇڭغۇليايلىقىۋەغەرىبىيۇرتتىكىكەڭرايۇنلارنىيەنەبىرقېتىمبىرلىككەكەلتۈرۈپ،200يىلدەكدەۋىرسۈرگەن.    تۈبۇتلەر:    تۈبۈتلەرھازىرقىزاڭزۇمىللىتىنىڭئەجدادىبۇلۇپ،ئاساسەنچىڭخەي-شىزاڭئىگىزلىكىگەئۇرۇنلاشقان.تۈبۈتلەرئاساسەنگەنسۇ،چىڭخەيدىنجەنۇپقاكۆچكەنغەرىبىچاڭلارنىڭبىرتارمىقىبولغانفاچاڭلاربىلەنيەرلىكئاھالىلەرنىڭقۇشۇلىشىئارقىسىداتەرەققىقىلىپشەكىللەنگەن.6-ئەسىرنىڭئاخىرلىرىدادۆلەتقۇرغان.7-ئەسىرنىڭباشلىرىداقۇدرەتتاپقان.بۇدەۋىردەچىنۇڭزەن(بەزىكىتاپلارداسىرۇڭتىساندىيىلىدۇ)زەنپو(خان)لىقتەختتەئولتۇرىدۇ.ئۇپۇختاھەربىتەشكىلىتۈزۈمبەرپاقىلىپ،خىللەشكىرىنى400مىڭغايەتكۈزىدۇ.يېزىقئىجاتقىلىپ،قانۇنلارنىتۈزۈپچىقىدۇ.تاڭسۇلالىسىبىلەنبولغانمۇناسىبەتنىكۈچەيتىپ،تاڭسۇلالىسىمەلىكىسىۋېنچىڭبىلەنتويقىلىدۇ.ئۇۋاپاتبولغاندىنكىيىنكىشىلەرئۇنىڭتۆھپىسىنىتەرىپلەپ،ئۇنىگەنپويەنىپەزىلەتلىكخاندەپئاتايدۇ.سوڭزەنگەنپودىگەنسۆز–سەلتەنەتلىك،پەزىلەتلىكدىگەنمەنىدە.    650-يىلىسىروڭتىسان(سوڭزەن)ئۆلگندىنكىيىنلودۇنزەنھاكىمىيەتيۈرگۈزگەن.ئەممابۇۋاقىتتائۇلارسىرىتقاقارىتاكىڭەيمىچىلىكقىلىشقاباشلىغان.يەنىشىمالغاقاراپئىلگىرلەشكەباشلەپتاڭسۇلالىسىبىلەنخېشىكارىدورىنىتالاشقان.660-يىلدىنباشلاپتۇيغۇنلارغاھۇجۇمقىلىپ،663-يىلىغاكەلگەندەتۇيغۇنلارنىيۇققۇتۇپچىڭخەينىئىگىلىگەن.ھەمدەتارىمئويمانلىقىنىڭشەرىقىجەنۇبىدىكىبىرقىسىمجايلارنىئىگىلىگەن.شۇنىڭبىلەنئۇتاڭسۇلالىسىنىڭئۇتاڭسۇلالىسىنىڭغەرىبىيۇرتقابولغانھۈكۈمرانلىقىغابىۋاستەتەھدىتسالغان.670-يىلىغاكەلگەندەغەرىبىيۇرتقاكەڭكۈلەمدەھۇجۇمقىلىپ،ئۇدۇننىبويسۇندۇرۇپلاقالماستىنيەنەئۇدۇنقۇشۇنلىرىبىلەنبىرلىشىپ،ئەنشىقورۇقچىبەگمەھكىمىسىتۇرۇشلۇقجايكۈسەنگەھۇجۇمقىلغان.شۇنىڭبىلەنتاڭسۇلالىسىئەنشىتەۋەسىدىكىكۈسەن،ئۇدۇن،ئاگنى(كىنگىت)،سۇلىقاتارلىقتۆتشەھەردىنئايرىلىپقالغان. تۈبۈتلەريەنەتاڭسۇلالىسىنىڭئىچكىقىسىمدىكىمالىمانچىلىقىدىنپايدىلىنىپ،خېشىرايۇنىنىپۈتۈنلەيئىلكىگەئالدى.شۇنىڭبىلەنئىچكىرىجايلارنىڭغەرىبىيۇرتبىلەنبولغانئالاقىسىنىپۈتۈنلەيئۈزۈپتاشلىدى.790-يىلىبەشبالىقنىئىشغالقىلىۋالدى.ھەمدەپۈتكۈلغەرىبىيۇرتنىكونتۇرۇلقىلدى.ئەممائۇزۇنئۆتمەيلاتۈبۈتھۈكۈمرانلارسىنىپىئارىسىدابۇددىزىمغاچۇقۇنغۇچىلاربىلەنبۇددىزىمغاقارشىتۇرغۇچىلارئوتتۇرىسىدىكىزىدىيەتكۈنسايىنكەسكىنلەشتى.838-يىلىغاكەلگەندەبۇئىككىمەزھەپئوتتۇرىسىدابىر-بىرىنىڭخانلىرىنىئۆلتۈرۈشيېغىلىقىيۈزبىرىپ،تۈبۈتخانلىقىبۈلۈنۈپكەتتى.مۇشۇنداقبىرپۇرسەتتەئۇيغۇرلارباشكۈتۈرۈپچىقىپتۈبۈتلەربىلەنكەسكىنئېلىشتى.ئاخىرىداتۈبۈتلەرنىغەرىبىيۇرتتىنقوغلاپچىقاردى.    ئۇيغۇرلار:    ئۇيغۇرلارئىلىمىزنىڭشىمالىۋەغەرىبىشىمالىدىكىقەدىمقىمىللەتبۇلۇپ،سۈيسۇلالىسىدەۋرىدەباشكۈتۈرۈپچىقىپ،تاڭسۇلالىسىمەزگىلىدەقۇدىرەتتاپقان.ئۇيغۇرلارخەنزۇچەتارىخىكىتاپلاردايۇەنخې،ۋېيخې،خۇيخې،ۋۇخۇدىگەنناملاربىلەنئاتالغانبۇلۇپ،ھەممىسىئۇيغۇرسۈزىنىڭئاھاڭتەرجىمىسىدۇر.ئۇيغۇردىگەنسۆزئۇيۇشماق،ئىتتىپاقلاشماق،بىرلەشمەكدىگەنمەنىلەرنىبىلدۈرىدۇ.ئەسلىدەبۇئۇرۇقنامىبۇلۇپ،قەبىلىنىڭكۈچۈيىشىگەئەگىشىپقەبىلەئىتتىپاقىنىڭنامىغائايلانغان.كىيىنمىللەتۋەدۆلەتنامىبولغان.    ئۇيغۇرلاردۆلىتىمىزدىكىقەدىمقىمىللەتلەرنىڭبىرىبۇلۇپ،بۇمىللەتنىڭئىتنىكمەنبەسىنىخەنسۇلالىسىدەۋرىدەئۆتكەندىڭلىڭلار،شىمالىۋېيسۇلالىسىدەۋرىدەئۆتكەنتېلىلارنىڭئالتەقەبىلىسىنىڭبىرىبولغانيۇەنخېقەبىلىسىگىچەسۈرۈشكەبۇلىدۇ.مىلادى5-ئەسىرنىڭئاخىرلىرىداتېلىلارنىڭھەرقايسىقەبىلىلىرىشىمالىۋېيسۇلالىسىنىڭلەشكەرتۇتۇشلىرىغاقارشىئېلىپبارغانكۈرەشلىرىدەيۇەنخېقەبىلىسىئۆزكۈچىنىپەيدىن-پەينامايەنقىلىپ،تۋلىلارنىڭئارىسىدابىرقەدەركۈچلۈكقەبىلەبۇلۇپتۇنۇلغان.6-ئەسىردەتۈرۈكلەرزۇراۇغاندىنكىيىنتېلىقەبىلىلىرىتۈرۈكلەرگەبويسۇنغان.605-يىلىتېلىلارئىچىدىكىۋېيخېلاربارغۇت،توڭرا،بايىرقۇ،قاتارلىققەبىلىلىرىبىلەنبىرلىشىپ،ئۆزتېكىنىنىتىكلەپ،ئۆزلىرىنى”ئۇيغۇر“دەپئاتىغان.بۇۋاقىتتائۇيغۇرلارنىڭئۇمۇمىنۇپۇسى100مىڭتۈتۈنبۇلۇپ،ئەسكىرىكۈچى50مىڭئەتراپىدائىدى.    ئۇيغۇرلارنىئەڭبۇرۇنبىرلەشتۈرگەنكىشىتېركىنئېركىنبۇلۇپ،ئەينىۋاقىتتائۇيغۇرلارئىچكىتوققۇزئۇرۇق(توققۇزئۇيغۇردەپمۇئاتىلىدۇ)ۋەتاشقىتوققۇزقەبىلە(توققۇزئۇغۇزدەپمۇئاتىلىدۇ)دىنتەركىپتاپقان.ئىچكىتوققۇزئۇرۇق:ياغلاقار(ئوپۇرغۇر)،قۇرتارغار،دىرىمار،بايىرسىق،ئابدال،قاسار،قوغۇرسۇ،ئۇۋۇغار،سابار(سارۇرغار)لاردىنئىبارەت.تاشقىتوققۇزقەبىلەتاڭسۇلالىسىنىڭدەسلەپكىمەزگىللىرىدەقۇدىرەتلىكئۇيغۇرلارنىئاساسىگەۋدەقىلىپبىرلەشكەنياكىقۇشۇۋېلىشيۇلىبىلەنشەكىللەنگەن.ئۇلار:بارغۇت،غون(ھون)،توڭرا،بايىرقۇ،ئىزگىل،قىبئار،باسمىلقاتارلىقلاردىنئىبارەت.كىيىنبۇلارغائاتېئىزقەبىلىسىقۇشۇلۇپئونئۇيغۇردەپئاتالغان.    ئۇيغۇرلارقۇدىرەتتاپقانسىرىتاڭسۇلالىسىبىلەنبولغانمۇناسىبىتىبارغانسىرىياخشىلاندى.ئۇلارئاخىرىدابىرلىشىپ،شەرىقىتۈرۈكلەرنىتارمارقىلىشتازوركۈچچىقاردى.ھەمئۇيغۇرلارچۆللىكنى ئۆزئىلكىگەئالدى.646-يىلىغاكەلگەندەئۇيغۇرلارنىڭئاقساقىلىتۈمەتئۈزىنىقاغاندەپجاكارلىغان.بۇۋاقىتتاتاڭسۇلالىسىئۇيغۇرلاررايۇنىدادەشتىماكانتۇتۇقمەھكىمىسىتەسىسقىلىپ،تۈمەتنىمەرىپەتقۇچقانباشسانغۇن،قۇشۇمچەدەشتىماكانتۇتۇقبېگىدىگەنمەنسەپبىلەنتارتۇقلىغان.    كىيىنكىمەزگىللەردىمۇئۇيغۇرلاربىلەنتۈرۈكلەرئوتتۇرىسىدىكىتۇقۇنۇشپەسەيمەيدۇ.بۇلۇپمۇكىيىنكىتۈرۈكقاغانلىقىئۇيغۇرلارغابولغانھۇجۇمنىتوختاتمايدۇ.ئەممائاخىرقىمەزگىللەرگەكەلگەندەئۇيغۇرلارتۈرۈكلەرنىڭئىچكىقىسمىدىكىقالايمىقانچىلىقتىنپايدىلىنىپئۇلارغاتۇيۇقسىزھۇجۇمقىلىدۇۋەغەلىبەقىلىدۇ.744-يىلىئۇيغۇرلارنىڭئاقساقىلىگوربالائۈزىنىقۇتلۇقبىلگەكۆلقاغاندەپجاكارلايدۇ.745-يىلىغاكەلگەندە،ئۇئۇرخۇندەرياسىنىڭيۇقىرىئېقىنىدىكىئۈتۈكۈنتېغىئېتىكىدەبارگاھقۇرۇپ،ئۇيغۇرخانلىقىنىقۇرىدۇ.تاڭسۇلالىسىبۇۋاقىتتابىلگەكۆلقاغانغارەھىمدىلقاغاندەپنامبىرىدۇ.    ئۇيغۇرخانلىقىتۈمەتقاغاندىنتارتىپقۇشۇۋۇشاتقاغانداخانلىقيۇقالغانغاقەدەرئىلگىر-كىيىنبۇلۇپ200يىلدەۋىرسۈرگەن.گوربالاقۇرغانئۇرخۇنئۇيغۇرخانلىقىدىنباشلاپھىساپلىغاندىمۇبىرئەسىردىنئاشىدۇ.ئەينىۋاقىتتائۇيغۇرخانلىقىنىڭتەۋەلىكىدىكىزىمىنئىنتايىنكەڭبولغان.يەنىشەرىقتەرەپتەھىنگانتېغىغا،غەرىپتەرەپتەئالتايتېغىغا،شىمالتەرەپتەبايقالكۈلىگە،جەنۇپتەرەپتەتاڭسۇلالىسىچېگرىسىغىچەبولغان.    839-يىلىغاكەلگەندەئۇيغۇرلاررايۇنىدائېغىرتەبىئىئاپەتنىڭيۈزبىرىشى،خانلىقنىڭئىچكىقىسمىدىكىنىزانىڭكەسكىنلىشىشىۋەقىرغىزلارنىڭھۇجۇمى تۈپەيلىدىنئۇرخۇنئۇيغۇرخانلىقىزاۋاللىققايۈزتۇتۇپيىمىرىلىدۇ.ئۇيغۇرخانلىقىيىمىرىلگەندىنكىيىنئۇلاربەشتارماققابۈلۈنۈپتەرەپ-تەرەپكەكۈچىدۇ.بۇنىڭئىچىدەئىككىتارمىقىجەنۇپقا،ئۈچتارمىقىغەرىپكەكۈچىدۇ.جەنۇپقاكۆچكەنئىككىتارماقئۇيغۇرلارتاڭسۇلالىسىگەئەلبۇلۇپ،تاڭسۇلالىسىئىنئامقىلغانلىفامىلىسىنىقۇبۇلقىلىپ،ھازىرقىئىچكىمۇڭغۇلنىڭۋۇيۇەنناھىيىسىدەئۇرۇنلۇشۇپتىرىكچىلىكبىلەنشۇغۇللىنىدۇ.غەرىپكەكۆچكەنئۇيغۇرلارمۇئۈچبۈلەككەبۈلۈنۈپكۈچىدۇ.بىربۈلىكىخېشىكارىدورىغاكىلىپ،ۋۇزىتىيەندەۋرىدەچۆللىكنىڭجەنۇبىغائۈتۈپخېشىكارىدورىدائولتۇراقلىشىپقالغانئۇيغۇرقەبىلىلىرىگەقۇشۇلۇپ،گەنجۇ(ھازىرقىگەنسۇنىڭجاڭيىشەھىرى)بارگاھقۇرىدۇ.ئۇلارتارىختاگەنجۇئۇيغۇرلىرىياكىخېشىئۇيغۇرلىرىدەپئاتالغان.خېشىئۇيغۇرلىرىبۇجايدائۇزۇنمۇددەتئىشلەپچىقىرىشبىلەنشۇغۇللۇنۇپكەلگەن.ھازىرقىگەنسۇئۆلكىسىدىكىيۈگۇمىللىتىئەنەشۇئۇيغۇرلارنىڭئەۋلاتلىرىدۇر.يەنەبىربۈلەكئۇيغۇرقەبىلىلىرىبارىكۆليايلىقىئارقىلىقتىيانشاننىڭشىمالىغاكىلىپجايلىشىپ،چارۋىچىلىقبىلەنشۇغۇللانغان.كىيىنغەرىبىئايماقنىمەركەزقىلغانقۇچۇئۇيغۇرھاكىمىيىتىنىقۇرغان.ئۇلارتارىختاغەرىبىئايماقئۇيغۇرلىرى(شىجۇئۇيغۇرلىرى)،قۇچۇئۇيغۇرلىرىدەپئاتالغان.بۇخانلىقتاكىيۇەنسۇلالىسىنىڭئاخىرىقىمەزگىللىرىگىچەمەۋجۇتبۇلۇپتۇرغان.غەرىپكەكۆچكەنئۈچۈنچىبۈلەكئۇيغۇرلارئوتتۇرائاسىيايايلاقلىرىغاكىرىپ،ئۆزلىرىدىنئىلگىرىبۇرايۇنغاكۈچۈپكەلگەنقارلۇققەبىلىسىگەقۇشۇلغان.ئۇلارنىڭپائالىيەتدائىرىسىپامىرنىڭغەرىبىدەبولغاچقا،ئۇلارتارىختاغەرىبىپامىرئۇيغۇرلىرىدەپئاتالغان.بۇبىرتۈركۈمئۇيغۇرلار10-ئەسىرنىڭئوتتۇرلىرىدىن12-ئەسىرگىچەقارلۇق،ياغماقاتارلىققەبىلىلەربىلەنبىرلىشىپ،قۇدىرەتلىكقارىخانىلارخانلىقىنىقۇرغان.بۇخانلىقدەسلەپ بالاساغۇننى(چۇدەرياسىباشلىنىدىغانجاينىڭغەرىبىجەنۇبى)،كىيىنقەشقەرنىپايتەختقىلغان.ئۇنىڭزىمىنىئوتتۇرائاسىيارايۇنىدىنباشقاھازىرقىشىنجاڭنىڭقەشقەر،يەكەن،خۇتەنقاتارلىقرايۇنلىرىغىچىلىككىڭەيگەن.    قىرغىزلار(خاككاسلار)؛    خاككاسلارھازىرقىقىرغىزمىللىتىنىڭتاڭسۇلالىسىدەۋرىدىكىئۇمۇمىئاتىلىشىبۇلۇپ،ئۇزاقتارىخقائىگەقەدىمقىمىللەتلەرنىڭبىرى.ئۇلارئەسلىيىنسەيدەرياسىنىڭيۇقىرىئېقىنىداماكانلىشىپ،چارۋىچىلىقبىلەنشۇغۇللانغان.مىلادىدىنئىلگىرىكى3-ئەسىردەگېدەپئاتالغان.خەنسۇلالىسىدەۋرىدەجىيەنكۈندەپئاتالغان.ۋېي،جىن،جەنۇبىۋەشىمالىسۇلالىلەردەۋرىدەجىگۇدەپئاتالغان.تاڭسۇلالىسىدەۋرىگەكەلگەندەخاككاسدەپئاتالغان.ئۇلارنىڭئادىمىنەچچەيۈزمىڭغايىتىدىغانبۇلۇپ،تىل-يېزىقىئاساسەنئۇيغۇرلارنىڭكىبىلەنئوخشاش.ئۇلار6-ئەسىرگەكەلگندەتۈرۈكلەرنىڭكونتۇرۇللىقىدابولغان.8-ئەسىرنىڭ50-يىللىرىدىنباشلاپئۇيغۇرلارنىڭكونتۇرۇللىقىدابولغان.9-ئەسىرنىڭ30-يىللىرىغاكەلگەندەبارا-باراكۈچۈيۇپ،ئۇيغۇرلارنىمەغلۇپقىلىپ،ئۈزىنىڭخانلىقىنىتىكلىگەن.5)سوڭ،يۇەن،مىڭ،چىڭسۇلالىلىرىدەۋرىدىكى شىنجاڭدىكىمىللەتلەر    قىتان(قاراقىتان)لار:    قىتانلارشەرىقىغۇزيۆۋىنقەبىلىلىرىنىڭبىرتارمىقى.تاڭسۇلالىسىنىڭئاخىرىداقىتانلارنىڭئاقساقىلىيوللۇغئاباگېقىتانقەبىلىلىرىنىبىرلىككەكەلتۈرۈپ،كۈندىن-كۈنگەقۇدىرەتتېپىپ907-يىلىتەخىتكەچىقتى.ھەمدەئۈزىنىپادىشادەپجاكارلاپ،دۆلەتنامىنىقىتاندەپئاتىدى.بۇتارىختاقىتانخانلىقى(907-1125)دەپئاتالدى.947-يىلىدۆلەتنامىنىبۈيۈكلىياۋغائۆزگەرتتى.بۇتارىختالىياۋخانلىقىياكىقىتانخانلىقىدەپئاتالدى.بۇمەزگىللەردەيەنەخېيلوڭجىياڭۋەسوڭخۇاجىياڭدەريالىرىئەتراپىدىكىجورجىتلاركۈنسىرىقۇدىرەتتېپىپ،1122-يىلىغاكەلگەندە،ئۈزلۈكسىزجەنۇپقاسۈرۈلۈپ،قىتانلارغاھۇجۇمقىلدى.1124-يىلغاكەلگەندەقىتانىانلىقىمۇنقەرزبولدى.بۇچاغداخانجەمەتىدىكىيوللۇغتاشىنبىرقىسىمئەسكەرلىرىنىئېلىپغەرىپكەچىكىندى.ھەمدەغەرىپتەرەپتىكىئۈزىگەتەۋەبىرقىسىمقەبىلىلەردىنقىسمەنقۇشۇنتەشكىللەپ،جورجىتلارغاقارشىجەڭگەتەييارلاندى.ئاممائۇئۈزىنىڭھازىرقىبۇھالىتىبىلەنجورجىتلارنىمەغلۇپقىلغىلىبولمايدىغانلىقىغاكۈزىيىتىپ،ئەسلىدىكىپىلاندىنۋازكىچىپداۋاملىقتۈردەغەرىپكەيۈرۈشقىلىپ،ئىمىل(ھازىرقىچۆچەك)رايۇنىغاكىلىپۋاقىتلىقتۇردى.بۇچاغدابالقاشكۈلىئەتراپىدىكىكۆچمەنقەبىلىلەرئارقا-ئارقىدىنقوزغىلەڭكۈتۈرۈپ،قارىخانىلارخانلىقىنىڭشىمالىباشۋالىسىنىڭھۈكۈمرانلىقىغاقارشىچىقتى.تەلەپبۇيىچەيوللۇغتاشىنبۇقوزغىلاڭنىباستۇرۇشقاقاتنىشىپتۆپەكۆرسەتكەنلىكىئۈچۈنبالاساغۇنشەھىرىگەكىرىپئۇرۇنلاشتى.ھەمدەبارا-باراھاكىمىيەتئىشلىرىغائارىلاشتى.ئۆزئۇلىبارغانسىرىمۇستەھكەمبولغاندىنكىيىنبىرقىسىم ھۇقۇقنىقولغائېلىپ،كىڭەيمىچىلىكقىلىشقاباشلىدى.ئاخىرىداپۈتكۈلقارىخانىلارخانلىقىئۇنىڭئىلكىگەئۆتتى.يوللىغتاشىن1132-يىلىماۋرۇھۇننەھەررايۇنىدىكىكېرمانشەھىرىدەئۈزىنىپادىشادەپجاكارلىدى.بۇھاكىمىيەتتاىختاغەرىبىلىياۋياكىقاراقىتانخانلىقىدەپئاتالدى.غەرىبىئايماقئۇيغۇرھاكىمىيىتىتەبىئىھالدائاللابۇرۇنئۇنىڭئىلكىگەئۈتۈپبولغانئىدى.شۇنىڭبىلەنپۈتكۈلئوتتۇرائاسىياۋەغەرىبىيۇرتقاراقىتانلارنىڭئىلكىدەبولدى.دىمەكقاراقىتانخانلىقى–لىياۋسۇلالىسىگۇمرانبۇلۇشھارپىسىداقىتانئاقسۈڭەكلىرىدىنيوللىغتاشىنئۆزقابىلىلىرىنىباشلاپغەرىپكەكۈچۈپبېرىپئىمىلدەرياسىۋەبالاساغۇنداقۇرغانھاكىمىيەتتۇر.    مۇڭغۇللار:     12-ئەسىردەمۇڭغۇلئىگىزلىكىدىكىئوناندەرياسىبىلەنكىرولىندەرياسىئارلىقىغاجايلاشقانمۇڭغۇلقەبىلىلىرىقۇدرەتتېپىشقاباشلىغان.بۆرەتېكىنقەبىلىسىنىڭئاقسۈڭىكىتېمۇرچىنئەينىزاماندىكىمۇڭغۇلقەبىلىلىرىنىڭبىرلىشىشئىستىكىدىنئىبارەتتارىخىيۈزلىنىشكەماسلىشىپ،بارلىقمۇڭغۇلقەبىلىلىرىنىبىر-بىرلەپبىرلىككەكەلتۈرىدۇ.1206-يىلىمۇڭغۇلقەبىلىلىرىنىڭئاقسۈڭەكلىرىئوناندەرياسىبۇيىداقۇرۇلتايئېچىپ،44ياشتىكىتېمۇرچىننىپۈتۈنمۇڭغۇللارنىڭچوڭقاغانىقىلىپكۈتۈردى.ئۇنىڭھۆرمەتنامىچىڭگىزخان(تەڭداشسىزئۇلۇقخاندىگەنمەنىدە)دەپئاتالدى.چىڭگىزخانپۈتۈنمۇڭغۇللارنىبىرلىككەكەلتۈرۈپ،مۇڭغۇلئىمپېريىسىنىبەرپاقىلغاندىنكىيىنئۈزىنىڭقېرىنداشلىرىۋەئەۋلاتلىرىنىيەر-زىمىنغا،بايلىقۋەمەرتىۋىگەئىگەقىلىشئۈچۈنسىرىتقاقارىتاكىڭەيمىچىلىكقىلىپ،مۇڭغۇلتەۋەسىنىڭسىرتىدىكىھاكىمىيەتلەرنىبويسۇندۇرۇشقارارىغاكەلدى.شۇنىڭبىلەنئەتراپتىكىخوشنائەللەرگەقارىتاغايەتزورتالان-تاراجۋەۋەيرانچىلىقخەرەكتىرىدىكىئۇرۇشنىقوزغىدى.ئالدىبىلەنئۇغەرىبىيۇرتقابېسىپكىرىپ،قىتانخانلىقىنىئاغدۇرۇپتاشلاپ،مۇڭغۇلھۈكۈمرانلىقىنىبەرپاقىلدى.شۇندىنباشلاپغەرىبىيۇرتقىتانخانلىقىنىڭھۈكۈمرانلىقىدىنمۇڭغۇلخانلىقىنىڭھۈكۈمرانلىقىغائۆتتى.    ئويراتلار:    ئويراتلارمۇڭغۇللارنىڭبىرتارمىقى.ئۇلاريۇەنسۇلالىسىدەۋرىدەئونىيلار،مىڭسۇلالىسىدەۋرىدەۋالالار(ئويرات)دەپئاتالغان.    جۇڭغارلار:    غەرىپكەكۆچكەنئويراتلار17-ئەسىرنىڭباشلىرىداتەدىرىجىھالداجۇڭغار،دوربۇت،خۇشۇت،تورغۇتتىنئىبارەت4قەبىلەبۇلۇپشەكىللەنگەن.جۇڭغارلائىلىدەرياۋادىسىنىمەركەزقىلغان.دوربۇتلارئىرىتىشدەرياسىنىڭئىككىقىرغىقىداكۆچمەنچارۋىچىلىقبىلەنشۇغۇللانغان.خۇشۇتلارئۈرۈمچىنىمەركەزقىلغانكەڭرايۇنلارداپائالىيەتقىلغان.تورغۇتلاربولساتارباغاتاي(ھازىرقىچۆچەك)ۋەئۇنىڭشىمالىدىكىجايلارداكۆچمەنچارۋىچىلىققىلغان.كىيىنبۇ4قەبىلەئوتتۇرىسىدازۇمىگەرلىكتالىشىشيۈزسىدىنزىدىيەتكۈپەيگەن.17-ئەسىرنىڭ40-يىللىرىغاكەلگەندەجۇڭغارقەبىلىسىدىنباتۇرقۇنتەيجى ئوتتۇرىغاچىقىپ،ھەرقايسىقەبىلىنىياراشتۇردى.شۇندىنكىيىنئۇنىڭئوبرۇيىبارا-بارايۇقىرىكۈتۈرۈلۈپ،جۇڭغارقەبىلىسىنىڭپائالىيەترايۇنلىرىتەدىرىجىھالدائويراتمۇڭغۇللىرىنىڭسىياسىمەركىزىگەئايلىنىپقالغان.جۇڭغاردىگەنبۇنامئويراتلارنىڭبىرقەبىلىسىنىڭنامىدىنتەدىرىجىئۆزگۈرۈپ،جۇڭغارئاقسۈڭەكلىرىنىڭھۈكۈمرانلىقىئاستىدىكى،شۇيەرلەردىكىئويراتقەبىلىلىرىۋەباشقاھەرمىللەتخەلقىنىئۆزئىچىگەئالغانمىللىھاكىمىيەتنىڭنامىغائايلىنىپ،تارىختاجۇڭغارخانلىقىدەپئاتالغان.    تاجىكلار:     تاجىكلارئۇزاقتارىخقائىگەبىرمىللەت.ئۇلارنىڭتىلىھىندى-ياۋرۇپاتىلسېستىمىسىنىڭئىرانتىلىئائىلىسىگەتەۋە.ئۇلارئاساسەنشىنجاڭنىڭغەرىبىجەنۇبىغاتارقالغانبۇلۇپ،ئاساسلىقىھازىرقىتاشقۇرغانئەتراپلىرىغائۇرۇنلاشقان.ئۇلارتارىختايۇقىرىدادىيىلگەنخانلىقلارنىڭباشقۇرۇشىدابۇلۇپكەلگەن.    خۇيزۇلار:    خۇيزۇلارچىڭسۇلالىسىدەۋرىدەخەنزۇمۇسۇلمانلىرىدەپئاتالغان.چىيەنلوڭدەۋرىدەشىنجاڭدابوزيەرئۆزلەشتۈرۈشئىشلىرىگۈللۈنۈپ،شەنشى،گەنسۇقاتارلىقجايلاردىكىخۇيزۇئاھالىلىرىشىنجاڭغاكۈچۈپكىرىشكەباشلىغان.1777-يىلىخېجۇبىگىفۇلىن«توپلۇشۇپقۇرئانئۇقۇپ،قولغائېلىشقاقارشىلىققىلىپ،ئەمەلدارلارنىيارىلاندۇرۇشۋەقەسى»گەباغلاپ،ئاياللارۋەبالىلاردىن20مىڭكىشىنىشىنجاڭغاسۈرگۈنقىلىپ،ئۈرۈمچى،سانجى،مىچۇەنقاتارلىقجايلارغائۇرۇنلاشتۇرغان.1781-يىلىگەنسۇ،نىڭشىيا،چىڭخەيرايۇنلىرىدىكىجاھىلىيە(يېڭىدىن)مۇرتلىرىچىڭسۇلالىسىگەقارشىقوزغىلاڭكۈتۈرگەن.ئۇلارچىڭھۈكۈمىتىتەرىپىدىنباستۇرۇلغاندىنكىيىنتېخىمۇزوركۈلەمدىكىقوزغۇلاڭچىمۇسۇلمانلارنىڭئائىلەتاۋاباتلىرىشىنجاڭنىڭئىلىرايۇنىغاتارقاقلاشتۇرۇلغان.1877-يىلىياقۇپبەگكەئەگەشكەنئۈرۈمچى،تۇرپانقاتارلىقجايلاردىكىخۇيزۇلارقاراشەھەرگەئۇاۇنلاشتۇرۇلغان.    مانجۇ،داغۇر،شىبە:    چىڭسۇلالىسىشىنجاڭنىبىرلىككەكەلتۈرگەندىنكىيىن،چېگرامۇداپىيەسىنىكۈچەيتىشۋەمۇستەھكەملەشئۈچۈنشەرقىشىمالرايۇنلىرىدىنمانجۇ،داغۇر،شىبەقاتارلىقمىللەتلەرئىچىدىنقاۋۇللىرىنىتاللاپدائىمىتۇرۇشلۇققۇشۇنتەشكىللەپ،شىنجاڭغايۆتكەپكەلگەن.    مانجۇلارچىڭسۇلالىسىنىڭئەسكەرلىرىبۇلۇپ،شىنجاڭغاكەلگەندىنئىتىبارەنئۇلارئەمەلدار،چېگراساقلىغۇچىھەربى،ئائىلەتاۋاباتۋەھەربىبوزيەرئۆزلەشتۈرگۈچىقاتارلىقناملاربىلەنئۈزلۈكسىزشىنجاڭغاكىرگەن.    1763-يىلىداغۇرلارنىئاساسىگەۋدەقىلغانئازساندىكىئېلىنچۈنۋەئېۋىنكىلاردىنتەشكىللەنگەنسولۇنكۈرەسىئائىلەتاۋاباتلىرىنىباشلاپ،ئىلىدەرياسىنىڭشىمالىۋادىسىغائۇرۇنلاشقان.     1764-يىلىچىڭسۇلالىسىھۈكۈمىتىيەنەشېنياڭدىكىشىبەچىرىكچىبەگچىرىكلىرىدىنشىبەكۈرەسىتەشكىللەپ،ئىلىدەرياسىنىڭجەنۇبىۋادىسىغاكۈچۈرۈپكىلىپئۇرۇنلاشتۇرغان.    يۇقىرىدىكىبۇئۈچمىللەتيەنىمەنجۇباتالىيۇنى،سولۇن(داغۇر)باتالىيۇنى،شىبەباتالىيۇنىدىكىسەرۋازئەسكەرلەرشىنخەيئىنقىلاۋىدىنكىيىنھەربىسەپتىنچىكىنىپپۇقرالارغائايلىنىپ،شىنجاڭدىكىمانجۇ،شىبە،سولۇنمىللەتلىرىنىشەكىللەندۈرىدۇ.ئۇلارھازىرئاساسلىقىئىلى،چۆچەك،ئۈرۈمچى،گۈچىڭقاتارلىققايلارغاتارقىلىپئولتۇراقلاشقان.    ئۆزبېكلەر:    18-ئەسىرنىڭباشلىرىدائۆزبېكلەرئوتتۇرائاسىيانىڭفەرغانەئويمانلىقىداقوقەنخانلىقىنىقۇرغان.1759-يىلىچىڭسۇلالىسىھۈكۈمىتىچوڭ-كىچىكخۇجىلارتۇپىلىڭىنىتىنجىتقاندائۇلارئۈزىنىڭچىڭھۈكۈمىتىگەبەيئەتقىلىدىغانلىقىنىبىلدۈرۈپ،چىڭسۇلالىسىنىڭبېقىندىسىغائايلانغان.شۇنىڭبىلەنقوقەنسودىگەرلىرىمۇچىڭھۈكۈمىتىنىڭئىتىباربىرىشىەەئىرىشكەن.نەتىجۆىدەجەنۇبىشىنجاڭداسوداقىلىدىغانكۆپلىگەنئۆزبېكلەرشۇيەرلەردەئىگىلىكتىكلەپ،بالىلىقبۇلۇپيەرلىكلەرگەئايلىنىپكىتىدۇ.بۇلارئەينىۋاقىتتاقوقەنلىكلەر،ئەنجانلىقلاردەپئاتالغان.1864-يىلىقوقەننىڭھەربىئەمەلدارىياقۇپبەگجەنۇبىشىنجاڭغاتاجاۋۇزقىلىپكىرىپ،يەتتەشەھەرتاجاۋۇزچىھاكىمىيىتىنىقۇرىدۇ.بۇۋاقىتتاھازىرقىئۆزبېكىستاندىكىقوقەنخانلىقىروسسىيەتەرىپىدىنبويسۇندۇرىلىدۇ.نەتىجىدەقوقەنخانلىقىدىكىبىرقىسىمئاقسۈڭەك،ئەمەلدار،ئەسكەرلەرشەرىققەقېچىپ،ياقۇپبەگكەقۇشۇلىدۇ.كىيىنياقۇپبەگھاكىمىيىتىچىڭسۇلالىسىتەرىپىدىنيۇقىتىلغاندىنكىيىنكۆپلىگەنئۆزبېكلەرشىنجاڭداتۇرۇپقېلىپيەرلىكلىشىدۇ.ھەمدەشىنجاڭدىكىئۆزبېكمىللىتىنىشەكىللەندۈرىدۇ.    روسلار:    19-ئەسىرنىڭئوتتۇرلىرىداروسسىيىنىڭتاجاۋۇزچىلىقكىڭەيمىچىلىكىگەئەگىشىپروسلارمۇشىنجاڭغاكىرىشكەباشلايدۇ.ھەمدەئىلى،چۆچەكقاتارلىقجايلارداسوداچەمبىرىكىقۇرۇپ،سوداپائالىيىتىبىلەنشۇغۇللىنىدۇ.1871-يىلىروسسىيەئىلىنىئىشغالقىلغاندىنكىيىنئەمىلىكۈچنىكۈچەيتىشئۈچۈنزورتۈركۈمدىكىروسلارنىمەزكوررايۇنغاكۈچۈرۈپ،يېرىمھەربىيلەشكەنتېرىقچىلىقئىگىلىكىبىلەنشۇغۇللاندۇرىدۇ.1881-يىلىجۇڭگۇ-روسسىيەئىلىشەرتنامىسىئىمزالانغاندىنكىيىنجۇڭگۇئىلىنىقايتۇرىۋالىدۇ.ئەمماشەرتنامىدىكىبەلگۇلىمىلەرگەئاساسەنئەسلىدىكىتېرىقچىلىققىلغانلاريەنىلائىلىداقېلىپتېرىقچىلىققىلغان.ھەتتاروسسىيەقۇشۇنلىرىئىلىدىنچىكىنگەندىنكىيىنمۇكۆپلىگەنروسلارشىنجاڭداقېپقالغان.ئۇلارشىنجاڭغائەڭبۇرۇنكىرگەنلەربۇلۇپ،شىنجاڭدىكىروسمىللىتىنىڭئاساسلىقمەنبەلىرىنىڭبىرىگەئايلىنىدۇ.    تاتارلار:     تاتارلارخەنزۇچەماتىرياللاردادادەندەپئاتالغانبۇلۇپ،ئۇلارمۇڭغۇللارراساكۈچۈيۈپگۈللەنگەنمەزگىلدەمۇڭغۇلقۇشۇنلىرىغائەگىشىپ،غەرىپكەيۈرۈشقىلىپ،ياۋرۇپاغىچەبارىدۇ.ھەمدەۋولگادەرياسىنىڭۋادىللىرىنىئىگەللەيدۇ.15-ئەسىرنىڭئوتتۇرلىرىغاكەلگەندەقازانخانلىقىنىقۇرىدۇ.بۇخانلىق1552-يىلىروسلارتەرىپىدىنبويسۇندۇرۇلىدۇ.19-ئەسىرنىڭئوتتۇرلىرىدازورتۈركۈمدىكىروسسىيەسودىگەرلىرىبىلەنكۆچمەنلەرنىڭشىنجاڭغاكىلىشىگەئەگىشىپ،كۆپلىگەنتاتارلارمۇئىلى،چۆچەك،ئۈرۈمچىقكاتارلىقجايلارغاكۈچۈپكىلىپ،شىنجاڭدىكىتاتارمىللىتىنىشەكىللەندۈرىدۇ.    ئۇمۇملاشتۇرۇپئېيتقاندا،توختاۋسىزكۈچۈشۋەيۆتكىلىشلەرئارقىلىقچىڭسۇلالىسىنىڭئاخىرلىرىغاكەلگەندەشىنجاڭدائۇيغۇر،خەنزۇ،قازاق،مۇڭغۇل،خۇيزۇ،قىرغىز،تاجىك،مانجۇ،شىبە،ئۆزبېك،داغۇر،رۇس،تاتارقاتارلىق13مىللەتياشاپ،كۆپمىللەتتارقىلىپئولتۇراقلىشىشتەكھالەتشەكىللەنگەن.ھەمدەبۇخىلھالەتھازىرغىچىلىكداۋاملىشىپكەلگەن.3.شىنجاڭداكۆپخىلدىنتەڭمەۋجۇتبۇلۇپ تۇرغانۋەتارقالغان1)شىنجاڭداكۆپخىلدىنتەڭمەۋجۇتبۇلۇپتۇرۇش ۋەزىيىتىنىڭشەكىللىنىشىۋەئۆزگىرىشى    شىنجاڭئاسىيانىڭمەركىزىگەجايلاشقانيىپەكيۇلىدىكىمۇھىمقاتناشتۈگىنىبۇلۇپھىساپلىنىدۇ.دېڭىزقاتنىشىپەيدابۇلىشتىنبۇرۇنشەرىقبىلەنغەرىپئوتتۇرىسىدىكىئالاقەۋەبېرىپ-كىلىشلەرنىڭھەممىسىمانامۇشۇيىپەكيۇلىئارقىلىقبولغان.يىپەكيۇلىغەرىپبىلەنشەرىقئۇتتۇرىسىدىكىمۇھىمقاتناشتۇمۇرىۋەسودايۇلىبۇلۇپلاقالماستىنيەنەغەرىپبىلەنشەرىقئوتتۇرىسىدىكىمەدىنىيەتئالماشتۇرۇشۋەتارقىتىشيۇلىغائايلانغان.ئىنسانىيەتنىڭمۇھىممەدىنىيەتھادىسلىرىدىنبىرىبولغاندىنقەدىمدىنلايىپەكيۇلىنىبويلاپغەرىپتىنشەرىققەۋەشەرىقتىنغەرىپكەقاراپئۆز-ئاراتارقالغان.يىپەكيۇلىنىڭتۈگىنىبولغانشىنجاڭتەبىئىھالداشەرىقۋەغەرىپدىنلىرىنىڭتارقىلىدىغانۋەئۆز-ئارائۇچرىشىدىغانجايىبۇلۇپقالغان.    شىنجاڭدىنقېزىۋېلىنغانمەدىنىيەتيادىكارلىقلىرىبۇيۇملىرىدىنمەلۇمبۇلىشىچەتەخمىنەنمىلادىدىنبۇرۇنقى4-ئەسىردىنباشلاپشەرىقۋەغەرىپتەگۈللىنىشكەباشلىغانبەزىدىنلاريىپىكيۇلىنىبويلاپئۈزلىكسىزتۈردەشىنجاڭغاتارقالغان.سىرىتتىنكىرگەنبۇدىنلارشىنجاڭنىڭئۈزىدەئەسلىدىنلاباربولغانئىپتىدائىدىنلاربىلەنبىرگەكۆپخىلدىنتەڭمەۋجۇتبۇلۇپتۇرۇشۋەزىيىتىنىتەدىرىجىشەكىللەندۈرگەن.ۋاقىتنىڭئۈتۈشىگەۋەھۈكۈمرانسىنىپلارنىڭدىنىيسىياسىتىنىڭئۆزگىرىشىگەئەگىشىپ،ھەرقايسىدىنلارنىڭئورنىدىمۇئۆزگىرىشبولغان.بەزىدىنلارھۈكۈمرانسىنىپلارنىڭبېسىمىبىلەنيۇقالغان،بەزىدىنلارھۈكۈمرانسىنىپلارنىڭپۈتۈنكۈچىبىلەنقوللىشىئارقىسىداگۈللەنگەن.ئەسلىدەباربولغاندىنلاريۇقۇلۇپ،يېڭىدىنلارتارقىلىشقاباشلىغان.مەيلىقايسىخىلدىكىدىننىڭ ئەۋجئېلىشىۋەيۇقىلىشى،ئورنىنىڭقانداقئۆزگىرىشىدىنقەتئىنەزەرشىنجاڭداقەدىمدىنتارتىپكۆپخىلدىنتەڭمەۋجۇتبۇلۇپتۇرۇشتەكۋەزىيەتشەكىللىنىپھازىرغىچىلىكساقلىنىپكەلمەكتە.ئىلگىرىكىسىنىقۇيۇپتۇرايلى،ھازىرقىسىنىئېلىپئېيتىدىغانبولساق،ھازىرشىنجاڭدا ئاساسلىقىئىسلامدىنى،بۇددادىنى(تىبەتبۇددادىنىنىئۆزئىچىگەئالىدۇ)،خىرىستىياندىنى،كاتولىكدىنى،تويىندىنىقاتارلىق6خىلدىنبار.شاماندىنىنىڭبەزىمىللەتلەرئارىسىداھېلىھەمخېلىكۈچلۈكتەسىرىبار.2)شىنجاڭدىكىئىپتىدائىدىنلارۋەشاماندىنى    ئىپتىدائىدىنئىپتىدائىجەمىيەتنىڭئاخىرىقىمەزگىللىرىپەيدابلغانبۇلۇپ،ئىنسانىيەتجەمىيىتىدەئەڭبۇرۇنبارلىققاكەلگەنبىرخىلدىنىفورماتسىيە.دىنمۇئىنسانىيەتجەمىيىتىگەكەڭتارقالغانبىرخىلئىجتىمائىھادىسە.قەدىمقىدەۋىردىكىشىنجاڭدىكىئاھالىلارنىڭتەبىئەتدۇنياسىۋەئۆز-ئۈزىنىبىلىشھەققىدىكىخاتاقاراشلىرىئىپتىدائىدىنىئاڭنىۋەچۇقۇنۇشقائىدىلىرىنىپەيداقىلغان.چۈشكۈرۈشھادىسىسىنىڭتەسىرىدەروھقارىشىپەيدابولغان.كىيىنچەئىپتىدائىجەمىيەتنىڭئىلگىرلىشىگەئەگىشىپ،كىشىلەرتەبىئەتنىتۇنۇشۋەتەبىئەتئۈستىدەئىزدىنىشجەريانىداتەبىئەتتىكىئاجايىپ،غارايىپ،رەڭگا-رەڭھادىسىلەردىنيەنىئۆزگىرىشچانتەبىئەتھادىسلىرىدىنقورققاچقاۋەئۇلارنىچۈشەنمىگەچكەخاتاھالداتەبىئەتدۇنياسىدىمۇئادەمنىڭكىگەئوخشاشروھبار،ھەممەنەرسىدەروھبۇلىدۇدەپقارىغان.نەتىجىدەتەبىئەتتىكىھەرخىلنەرسىلەرگەچۇقۇنۇشكىلىپچىققان.شىنجاڭدىكىقەدىمقىئاھالىلارنىڭتەبىئەتكەچۇقۇنۇشئۇبىكىتلىرىناھىيىتىكەڭبولغان.يەنىئاسمان،زىمىن،ئاي،كۈن،شامال،يامغۇر،چاقماق،سۇ،تاغ،ھايۋان،ئۈسۈملۈك،دەل-دەرەخ،زىرائەتقاتارلىقتەبىئەتتىكىھادىسىلەرنىڭھەممىسىدىگۈدەكقەدىمقىكىشىلەرنىڭچۇقۇنۇشئۇبىكتىبولغان.    كىيىنكىمەزگىللەرگەكەلگەندەمەخسۇسدىنىمۇراسىملارغايىتەكچىلىكقىلىدىغانكاھىنلارۋەقامانلاربارلىققاكەلگەن.بۇۋاقىتتىكىئىپتىدائىدىنقاماننىڭپەيدابۇلۇشسەۋەۋىدىنقاماندىنىياكىشاماندىنىدەپئاتالغان.شاماندىنىشىنجاڭدىكىقەدىمقىمىللەتلەرئىچىدەئىنتايىنكەڭتارقالغانبۇلۇپ،ئۇيغۇرلارئىچىدەشامانلارئىنتايىنيۇقىرىئۇرۇنغائىگەبۇلۇپ،ئۇلارقەبىلىنىڭمۇھىمئىشلىرىنىبىرتەرەپقىلىشقاقاتنىشىپلاقالماستىنھەتتاھەربىيۈرۈشقىلىش،جەڭقىلىشلاردىمۇتەڭماڭغان.ھەربىئىشلارغائارىلاشقان.ھەمدەئىلاھتىنقۇشۇنىنىئامان-ئېسەنساقلاشنى،ئۇرۇشتاغەلىبەقىلىشنىتىلەشكەن.شاماندىنىقەدىمقىزامانداشىمەلىئاسىيايايلاقلىرىداكەڭتارقالغانئىپتىدائىدىنئىدى.ئۇچاغدائىپتىدائىجەمىيەتيىمىرلىشكەيۈزلەنگەنلىكتىنكەسپىداخان،پىرىخونلاربارلىققاكەلگەن.ئادەتتەتۇڭگۇسلار(مانجۇ)ئۇلارنىقامانياكىشاماندەپئاتاشقان.بۇنىڭمەنىسىھاياجانلىنىپتېنىمتاپمايدىغانئادەمدىگەنبۇلىدۇ.چۈنكىئۇلارنىڭكەسپىپائالىيىتىسەكرەپيۈرۈپباخشىلىققىلىشبولغاچقاشۇنداقنامبىلەنئاتالغان.3)ئىسلامدىنىتارقىلىشتىنبۇرۇنقىشىنجاڭدىكىدىنلار    (1)زوروئاستىر(زەردۇشت)دىنى     زەردۇشتدىنى–قەدىمقىپىرىسسىيەدەبارلىققاكەلگەنزوروئاستىر(ئاتەشپەرەسلىكدىنى)دىنىنىڭئاتىلىشىدۇر.بۇدىنئوتقاتۇلىمۇچۇقۇنغاچقازەردۇشتدىنىدەپمۇئاتالغان.مىلادىدىنبۇرۇنقى6-ئەسىردەزوروئاستىرپىرىسسىيەنىڭشەرىقى(بۈگۈنكىئافغانىستاندىكىبەلەخ)دەبۇدىننىئىجاتقىلغان.بۇدىنئوتنىيۇرۇقلۇقۋەياخشىلىقنىڭسىمۋولىدەپقارىغاچقامەخسۇسئوتقاچۇقۇنۇشمۇراسىمىئۆتكۈزگەن.بۇدىنمىلادىدىنبۇرۇنقى5-ئەسىردىنمىلادىدىنبۇرۇنقى4-ئەسىرگىچەبولغانئارلىقتا،يەنىبۇندىن2400يىلبۇرۇنشىنجاڭغاكىرگەن.ئىسلامدىنىشىنجاڭغاكىرگەندىنكىيىنبۇدىننىڭتەسەرىبارا-بارايۇقالغان.ئەممابىرخىلمەدىنىيەتسۈپىتىدەئۇنىڭغائىتىقاتقىلغانمىللەتلەرئارىسىدابۇدىننىڭئىزنالىرىنىكۈرۈشكەبۇلىدۇ.مەسىلەن:ئۇيغۇر،قازاق،قىرغىز،تاجىكقاتارلىقتارىختائاتەشپەرەسلىكدىنىغائىتىقاتقىلغانمىللەتلەرتابۈگۈنگىچەئاتەشپارەسلىكدىنىنىڭئوتقاتىۋىنىشئادىتىنىساقلاپكەلمەكتە.شۇنداقلائاتەشدىنىنىڭمۇھىمبايرىمىبولغان”نۇرۇزبايرىمى“مۇبۇمىللەتلەرنىڭئەنئەنىۋىبايرىمىسۈپىتىدەبۈگۈنگىچەساقلىنىپكەلمەكتە.    (2)بۇددادىنى:    بۇددادىنىمىلادىدىنبۇرۇنقى6-ئەسىردىنمىلادىدىنبۇرۇنقى5-ئەسىرگىچەقەدىمقىھىندىستانداپەيدابولغانبىرخىلدىن.بۇدىننىڭياراتقۇچىسىشىمالىھىندىستاندىكىكاپلاۋاستودۆلىتى(ھازىرقىنېپالچېگرىسىئىچىدە)نىڭشاھزادىسىگائۇتاماسىددارتادىگەنكىشىبۇلۇپ،ئۇبۇددامۇرۇتلىرىتەرىپىدىنھۆرمەتلىنىپ”ساكيامۇنى“(ساكياقەبىلىسىنىڭزاھىتىياكىئەۋلىياسى)دەپئاتالغان.بۇددادىنىپەيدابولغاندىنكىيىنكىبىرنەچچەئەسىرگىچەئۆزجايىدىلاتارقالغان.كىيىندۆلەتدىنىبولغاندىنكىيىنقوشنادۆلەتۋەرايۇنلارغاتارقىلىشقاباشلىغان.مىلادىدىنبۇرۇنقى1-ئەسىردەبۇددادىنىكەشمىرئارقىلىقئەڭبالدۇرشىنجاڭنىڭئۇدۇنرايۇنىغاكىرگەن.ئۇزۇنئۆتمەيئوتتىرائاسىيائارقىلىقسۇلىغاكىرگەن.شۇنىڭدىنكىيىنبۇددادىنىيىپەكيۇلىنىڭجەنۇبىشىمالىنىبويلاپبۈگۈنكىچەرچەن،چارقىلىق،يەركەن،قارغىلىق،كۇچا،ئاقسۇ،قاراشەھەر،تۇرپان،قۇمۇلقاتارلىقجايلارغاكەڭتارقالغان.بۇددادىنىئۈچچوڭدۇنياۋىدىنئىچىدەشىنجاڭغائەڭبۇرۇنتارقالغاندىنبولغاچقا،ئىسلامدىنىنىھىساپقائالمىغانداشىنجاڭداتارقىلىشۋاختىئەڭئۇزۇنبولغان،ئىتىقاتچىللىرىئەڭكۆپبولغان،ئىجتىمائىتەسىرىئەڭزوربولغاندىندۇر.    (3)تويىندىنى:    تويىن(داجاۋ-تەرىقەت)دىنىجۇڭگۇنىڭئەنئەنىۋىدىنى.ئۇنىڭئەڭئالىئىتىقادى-تەلىمات،يول،ئۇسۇلبولغانلىقىئۈچۈنتويىندىنىدەپئاتالغان.تويىندىنىمىلادى2-ئەسىرنىڭئالدىنقىيېرىمىدابارلىققاكەلگەنبۇلۇپجۇڭگۇنىڭقەدىمقىدىنىئىتىقادىبىلەنسېھرىگەرلىك،ئەۋلىيا،ئەنبىيالارنىڭئالدىنبىشارەتبىرىشئاساسىداتەرىقەتچىلەرتەلىماتىبىلەنخۇاڭلاۋئىددىيىسىنىڭ(بەزىكىتاپلاردالاۋزىئىدىيىسىدەپمۇئېلىنىدۇ)ئۆز-ئارابىرىكىشىدىنبارلىققاكەلگەن.تويىندىنىشىنجاڭغاتەخمىنەنمىلادى4-ئەسىردىن5-ئەسىرگىچەبولغانئارلىقتاتارقالغان.ئەينىۋاقىتتاخەنزۇلاربىرقەدەرمەركەزلەشكەنقۇمۇل،تۇرپانقاتارلىقجايلاردائەۋىجئالغان.     (4)مانىدىنى:    مانىدىنىئاتەشپەرەسلىكدىنىدىنكىيىنشىنجاڭغاتارقىلىپكىرگەنپىرىسسىيىنىڭيەنەبىرقەدىمقىدىنى.مانىدىنىمىلادى3-ئەسىرنىڭئوتتۇرلىرىداپىرىسسىيىلىكمانىدىگەنكىشىتەرىپىدىنيارىتىلغان.ھەمدەپىرىسسىيەدەبىرمەزگىلگۈللەنگەن.مانىدىنىنىپىرىسسىيەھۈكۈمرانلىرىۋەزەردۇشتدىنىمۇرۇتلىرىيامانكۆرگەنلىكتىنزەربىگەئۇچرىغانھەمدەمانىئۆلتۈرۈۋىتىلەەن.بۇنىڭبىلەنمانىمۇرۇتلىرىتەرەپ-تەرەپكەتاراپكەتكەن.نەتىجىدەكۆپلىگەنمانىمۇرۇتلىرىئوتتۇرائاسىياغاقېچىپكىلىپئولتۇراقلىشىپقالغانلىقتىن،ئوتتۇرائاسىيارايۇنىمانىدىنىنىڭئىككىنچىماكانىبۇلۇپقالغان.6-ئەسىرنىڭئالدىكەينىدەمانىدىنىمۇرۇتلىرىنىڭشىنجاڭغاكىلىپسوداتىجارەتبىلەنشۇغۇللىنىشىياكىشىنجاڭدائولتۇراقلىشىپقېلىشىغائەگىشىپ،مانىدىنىشىنجاڭغاتارقىلىشقاباشلىغان.ئەمماشىنجاڭدائۇمۇميۈزلىكتارقىلالمىغان.    (5)نىستورىدىنى:    نىستورىدىنىنىستورىمەزھىپىنىڭئاتىلىشى.نىستورىمەزھىپىخىرىستىياندىنىنىڭئەڭدەسلەپكىمەزھەپلىرىنىڭبىرىبۇلۇپ،مۇشۇمەزھەپنىڭياراتقۇچىسى–نىستورىدىگەنكىشىنىڭنامىبىلەنئاتالغان.بۇدىنبەزىدەپىرىسسىيەدىنى،يەنەبەزىدەمىشكادىنىدەپمۇئاتىلىدۇ.ئۇئىلىمىزنىڭشىنجاڭۋەئوتتۇراتۈزلەڭلىكرايۇنىغائەڭدەسلەپتەتارقىلىپكىرگەنخىرىستىيانمەزھىپىدۇر.نىستورىدىنىنىڭشىنجاڭغاتارقالغانۋاختىتەخمىنەنمىلادى6-ئەسىرلەردەبۇلۇپ،مانىدىنىنىڭشىنجاڭغاتارقالغانۋاختىبىلەنئاساسىجەھەتتىنئوخشاش.مانىدىنىغاقارىغاندائۇيغۇرلاردىننىستورىدىنىغائىتىقاتقىلىدىغانلاركۆپرەكبولغان.بۇدىننىڭتارقىلىشدائىرىسىمۇكەڭبولغان.4)ئىسلامدىنىۋەئۇنىڭدىنكىيىنشىنجاڭغاتارقىلىپكىرگەندىنلار    (1)ئىسلامدىنى:    ئىسلامدىنىمىلادى7-ئەسىرنىڭباشلىرىدامۇھەممەدپەيغەمبەرنىڭتارقىتىشىبىلەنئەرەپيېرىمئارىلىدىكىمەككىدەدۇنياغاكەلگەن.7-ئەسىرنىڭئوتتۇرلىرىدائىسلامدىنىئەرەپلەرنىڭسىرىتقاقارىتايۈرگۈزگەنئىستىلاقىلىشھەركەتلىرىگەئەگىشىپسىرىتقاتارقالغان.ئوتتۇرائاسىيائەرەپلەرتەرىپىدىنئىستىلاقىلىنغاندىنكىيىنتەدىرىجىئىسلاملىشىشقاقاراپيۈزلەنگەن.ئەمماتاڭسۇلالىسى،تۈرۈكلەر،ئەرەپلەرئوتتۇرىسىدىكىمۇرەككەپمۇناسىبەتتۈپەيلىئىسلامدىنىدەرھاللاشىنجاڭغاتارقىلىپكىرەلمىدى.پەقەت9-ئەسىرنىڭئاخىرى،10-ئەسىرنىڭباشلىرىدائاتۇشجامەسىنىڭقۇرۇلىشىۋەسۇتۇقبۇغراخاننىڭئىسلامدىنىنىقۇبۇلقىلىشىبىلەنئاندىنشىنجاڭغاتارقىلىشقاباشلىدى.لىكىنبۇمۇئاسانغا چۈشمىدى.پەقەت16-ئەسىرنىڭباشلىرىغاكەلگەندەئاندىنئىسلامدىنىپۈتۈنشىنجاڭدائۇمۇملىشىپ،ئاساسلىقدىنبۇلۇشتەكئۇرۇنغائۆتتى.ئەممابۇنىڭغا6ئەسىردىنئارتۇقۋاقىتكەتتى.    (2)كاتولۇكدىنى:    كاتولۇكدىنىبولساخىرىستىياندىنىدىكىئۈچچوڭمەزھەپنىڭبىرى.تارىخىماتىرىياللارغائاساسلانغاندا19-ئەسىرنىڭئاخىرى20-ئەسىرنىڭباشلىرىغىچەبولغانئارلىقتابىلگىيە،فىرانسىيە،گوللاندىيە،گېرمانىيە،شىۋېتسىيەقاتارلىقغەرىپدۆلەتلىرىدىكىدىنتارقاتقۇچىلارئارقا-ئارقىدىنشىنجاڭغاكىلىپدىنتارقاتقان.مىنگونىڭدەسلەپكىيىللىرىداكاتولۇكدىنىتەڭرىتېغىنىڭجەنۇبىۋەشىمالىغاتارقالغان.ئەينىۋاقىتتاشىنجاڭدىكىبىرقىسىممۇھىمشەھەرلەردەكاتولۇكدىنىچىركاۋلىرىقۇرۇلغان.    (3)خىرىستىياندىنى:    خىرىستىياندىنىبىلەنكاتولۇكدىنىئوخشاشدىگۈدەكۋاقىتتاشىنجاڭغاكىرگەن.بۇيەردەدىيىلىۋاتقانخىرىستىياندىنىخىرىستىياندىنىدىكىيەنەبىرچوڭمەزھەپ–پىروتىستانتدىنىنىڭمەخسۇسئاتىلىشى.يەنى”ئەيسادىنى“دەپمۇئاتىلىدۇ.1882-يىلىشىۋىتسىيەخىرىستىياندىنىجەمىيىتىدىكىدىندارلارقەشقەرگەكىلىپ،قەشقەرنىمەركەزقىلىپتۇرۇپ،دىنتارقىتىشپائالىيىتىبىلەنشۇغۇللانغان.1921-يىلىغاكەلگەندەجەنۇبىشىنجاڭرايۇنلىرىداكىڭەيگەن.شىڭشىسەيدەۋرىگەكەلگەندەقاتتىقچەكلەنگەن.شىڭشىسەيدەۋرىدىنكىيىنيەنەباشكۈتۈرگەن.    (4)پىراۋۇسلاۋىيەدىنى:    پىراۋۇسلاۋىيەدىنىروسلاربىلەنبىرگەشىنجاڭغاكىرگەن.18-ئەسىرنىڭئاخىرلىرىداچارپادىشاھنىڭزۇلىمىغاچىدىمىغانبەزىروسلارشىنجاڭغاكۈچۈپكىرگەندەپىراۋۇسلاۋىيەدىنىغائىتىقاتقىلىدىغانروسلاربۇدىننىشىنجاڭغائېلىپكىرگەن.دەسلەپتەشىنجاڭغاكەلگەنلەرنىڭھەممىسىئادەتتىكىپىراۋۇسلاۋىياندىنىدىنىمۇرۇتلىرىبۇلۇپ،روھانىيلاريوقئىدى.كىيىنكىبىرقانچەقېتىملىقتەڭسىزشەرتنامىلەرنىڭئىمزالىنىشىبىلەنچارروسسىيەشىنجاڭدادىنتارقىتىشھۇقۇقىغائىرىشكەن.بۇنىڭبىلەنروسسىيىلىكدىنتارقاتقۇچىلارشىنجاڭغاكىرىشكەباشلىغان.روسلاتوپلىشىپئولتۇراقلاشقانرايۇنلارداچىركاۋقۇرغان.بۇدىنباشقامىللەتلەرئارىسىداتارقالمىغانبولغاچقا ھازىرغىچىلىكروسلارئارىسىداساقلىنىپكەلمەكتە.4.تارختىكىمەركىزىھۈكۈمەتلەرنىڭشىنجاڭنى ئىدارەقىلىشى1)شىنجاڭنىڭجۇڭگۇغاتەۋەبۇلىشىتارىخى تەرەققىياتنىڭمۇقەررەرلىكى    خەنسۇلالىسىھۈكۈمىتى«غەرىبىيۇرتقورۇقچىبەگمەھكىمىسى»نىتەسىسقىلىپ،تەڭرىتېغىنىڭجەنۇپۋەشىمالىدىكىھەرقايسىجايلارنىھەربىۋەسىياسىجەھەتتىنباشقۇرغان.شۇنىڭدىنكىيىنئىلىمىزنىڭتارىختىكىھەرقايسىسۇلالىلىرىشىنجاڭرايۇنىغاقاراتقانئىدارەقىلىشۋەباشقۇرۇشنىئاساسەنئۈزۈپقويمىغان.گەرچەتارىختىكىسۇلالىلەرنىڭھۈكۈمرانلىقكونتۇرىللىقىبەزىدەكۈچلۈك،بەزىدەئاجىزبۇلۇشسەۋەپلىكمەركىزىھۈكۈمەتنىڭشىنجاڭراينىغابولغانباشقۇرىشىبەزىدەكۈچلۈك،بەزىدەئاجىزبولغانبولسىمۇ،لىكىنشىنجاڭئەزەلدىنۋەتىنىمىزنىڭئايرىلماسبىرتەركىۋىقىسمىبۇلۇشتەكچوڭيۈزلىنىشباشتىنئاخىرئۆزگەرمەيكەلگەن.مەشھۇرئۇيغۇرئالىمىبورھانئەپەندى:شىنجاڭبىلەنئىلىمىزنىڭمۇناسىبىتىئادەتتىكىپادىشالىققائولپانتۆلەشبىلەنئىنئامبىرىشمۇناسىبىتىئەمەس،بەلكىئۇزاقمۇددەتتىنبۇيانئۈزۈلمەيكىلىۋاتقاندۆلەتمەمۇرىھۇقۇقىنىڭبۇرايۇندىكىبىۋاستەئىجراسىنىڭئىپادىسىدەپكۆرسەتكەنئىدى.شىنجاڭرايۇنىخەندەۋرىدىنباشلاپجۇڭگۇغاتەۋەبولغان.بۇئىلىمىزنىڭبىرلىككەكەلگەنكۆپمىللەتلىكدۆلەتبۇلۇپشەكىللىنىشۋەتەرەققىقىلىشتارىخىمۇساپىسىدىكىبىربۈيۈكئىش.ئۇنىڭبارلىققاكىلىشىشىنجاڭدىكىھەرمىللەتخەلقىنىڭئۇزۇنمۇددەتلىكئورتاقتىرىشچانلىقىنىڭمەھسۇلىبۇلۇپ،شىنجاڭنىڭتارىخىتەرەققىياتىنىڭمۇقەررەرلىكىنىئەكىسئەتتۈرىدۇ.    شىنجاڭنىڭجۇڭگۇنىڭئايرىلماسبىرتەركىۋىقىسمىبۇلىشىدائۆزگىچەجۇغراپىيىلىكمۇھىتمۇھىمرولئوينىغان.ئۇلۇقۋەتىنىمىزئاسىياچوڭقۇرۇقلىقىنىڭشەرىقىچېتىگەجايلاشقان.غەربىقىسمىنىدېڭىز،تاغلارئۇراپتۇرىدۇ.شىمالقىسمىنىقاقاسچۆللۈكلەر،شەرىقۋەجەنۇپتەرەپلىرىدېڭىزبىلەنتۇتاشقانبۇلۇپ،رۇششەنئۆزگىچەجۇغراپىيىلىكبىرلىكھىساپلىنىدۇ.شەرىقۋەجەنۇپتەرەپلىرىدېڭىزبىلەنتۇتۇشۇپتۇرغاچقايىراققەدىمقىزاماندادېڭىزقاتنىشىقۇراللىرىنىڭقالاقبۇلىشىسەۋەپلىككىشىلەرنىڭسىرىتبىلەنئالاقەقىلىشتىكىنەزەرۋەبوشلۇقدائىرىسىچەكلىمىگەئۇچرىغان.شۇنىڭبىلەنغەرىپۋەشىماليۈلۈنۈشتىكىقۇرۇقلۇققاتنىشىتەبىئىھالدائەينىۋاقىتتىكىكىشىلەرنىڭئەڭياخشىتاللىشىبۇلۇپقالغان.غەرىپۋەشىمالئىككىسىنىسېلىشتۇرغانداشىمالتەرەپتەقارلىقئىگىزتاغلارباربۇلپ،سەپەرقىلىشقىيىنئىدى.بۇلۇپمۇتېرىقچىلىققىلىدىغانمىللەتلەرئۈچۈنتېخىمۇشۇنداق.غەرىپتەخۇاڭخېدەرياسىنىڭيۇقىرىئېقىنىنىبويلاپخېشىكاردۇرىغاكىرىپئاندىنشىنجاڭئارقىلىقغەرىپكەقاراپمېڭىشىتەبىئىكىقەدىمقىجۇڭگۇلۇقلارنىڭسىرىتبىلەنئالاقەقىلىشتىكىبىرقەدەرياخشىيولئىدى.شۇڭاقەدىمقىشەرىقبىلەنغەرىپمۇناسىبىتىنىباغلاپتۇرغانيىپەكيۇلىنىڭكۆپقىسمىنىڭشىنجاڭچېگرىسىنىكىسىپئۈتۈشىئەجەپلىنەرلىكئىشئەمەسئىدى.ئۇنىڭدىنباشقاشىنجاڭئۈزىبىلەنسىرىتقىدۇنيانىباغلاپتۇرىدىغانيولدىنئېلىپئېيتقاندىمۇشىنجاڭنىڭجەنۇبىۋەشىمالىھەمغەرىپتەرەپلىرىنىئىگىزتاغلارئۇراپتۇرغاچقاپەقەتشەرىقيۈلۈنىشىدىكىخېشىكاردورىئارقىلىقئىچكىرىجايلاربىلەنتۇتىشىدىغانيوللاربىرقەدەرقۇلايلىقئىدى.بۇنىڭدىنكۈرۈۋېلىشقابۇلىدىكى،شىنجاڭنىڭئۈزىگەخاسبولغانجۇغراپىيىلىكيەرشەكلىئالاھىيدىلىكىقەدىمقىئوتتۇراتۈزلەڭلىكمەدىنىيىتىنىڭغەرىپكەقاراپكىڭىيىشىدەتەڭرىتېغىنىڭجەنۇپۋەشىمالىھەمغەرىبىرايۇنلىرىغاكىرىشىدەمۇمكىنچىلىكبۇلۇپقالماييەنەشىنجاڭنىڭتاشقىدۇنيابىلەنئالاقەقىلىشىدىمۇئىنسانلارتارىخىبىنابولغاندىنبۇيانلاتەبىئىھالداشەرىققەمايىللىقمەۋجۇتبولغان.ئۇشىنجاڭرايۇنىنىڭناھىيىتىبۇرۇنلائوتتۇرا تۈزلەڭلىكرايۇنىبىلەنقۇيۇقئالاقەباغلاپ،خەندەۋرىدىنكىيىنشىنجاڭنىڭئىلىمىزنىڭبىرلىككەكەلگەنكۆپمىللەتلىكدۆلەتنىڭتەركىۋىقىسمىغائايلىنىشىغاكاپالەتلىكقىلىشئۈچۈنئىنتايىنھالقىلىقرولئوينىغان.2)خەنسۇلالىسىنىڭشىنجاڭنىئىدارەقىلىشى    بۈگۈنكىشىنجاڭدائىرىسىخەندەۋرىدە«غەرىبىيۇرت»دەپئاتالغانبۇلۇپ،جۇڭگۇنىڭغەرىبىدىكىچېگرارايۇن،غەرىبىدىكىزىمىندىگەنمەنىنىبىلدۈرەتتى.غەرىبىيۇرتئاتالغۇسنىڭپەيدابۇلىشىۋەئىشىلتىلىشىئەينىۋاقىتتىكىئوتتۇراتۈزلەڭلىكرايۇنىدىكىكىشىلەرنىڭتەڭرىتېغىنىڭجەنۇپۋەشىمالىغابولغانتۇنىشىھەمدەخەنسۇلالىسىھۈكۈمىتىنىڭبۇرايۇنلارغابولغانسىياسىجەھەتتىكىباشقۇرۇشىبىلەنبىۋاستەمۇناسىبەتلىكئىدى.غەربىيۇرتقورۇقچىبەگمەھكىمىسىنىڭتەسىسقىلىنىشىشىنجاڭرايۇنىنىڭغەرىبىخەنسۇلالىسىدىنباشلاپمەركىزىھۈكۈمەتتەرىپىدىنبىرلىككەكەلگەنلىكىنىڭرۇششەنبەلگۈسىئىدى.    غەرىبىخەنسۇلالىسىنىڭدەسلەپكىمەزگىللىرىدەغەرىبىيۇرتھونلارنىڭھۈكۈمرانلىقىدائىدى.مىلادىدىنئىلگىرىكى138-يىلىخەنسۇلالىسىھونلارنىڭخەنسۇلالىسىنىڭچېگرارايۇنلىرىغابېسىپكىرىپبۇلاڭ-تالاڭقىلىشىنىتۇسۇشئۈچۈن،جاڭچەننىغەرىبىيۇرتقائەلچىلىككەئىبەرتكەن.مىلادىدىنئىلگىرىكى121-يىلىخەنسۇلالىسىقۇشۇنىخېشىكاردۇرىئەتراپىدىكىھونقۇشۇنىنىمەغلۇپقىلغان.خەنسۇلالىسىبۇيەردەئىلگىر-كىيىنبۇلۇپ،ۋۇۋېي،جاڭيى،جىۇچۇەن،دۇنخۇاڭۋىلايەتلىرىنىتەسىسقىلغان.مىلادىدىنئىلگىرىكى101-يىلىغەرىبىخەنسۇلالىسىتەڭرىتېغىنىڭجەنۇبىدىكىبۈگۈر،لوپنۇرقاتارلىقجايلاردانەچچەيۈزكىشىلىكقۇشۇنتۇرغۇزۇپ،بوزيەرئاچقۇزغان.ھەم«يالۋاچچىرىكچى»يەرلىكئەمەلدارلارباشچىرىكچىتەسىسقىلغان.كىيىن«يالۋاچچىرىكچى»«پىچاننىڭغەرىبىنىقوغدىغۇچىيالۋاچ»قائۆزگەرتىلگەن.    مىلادىدىنئىلگىرىكى60-يىلى«غەرىبىيۇرتقورۇقچىبەگمەھكىمىسى»تەسىسقىلىنغان.ئەينىچاغداھونلارنىڭھۈكۈمرانلىققاتلىمىنىڭئىچكىقىسمىداقالايمىقانچىلىقيۈزبىرىپ،غەرىبىيۇرتنىساقلاۋاتقانھونباتىسقانىبىلگەتەڭرىقۇتنەچچەتۈمەنپۇقراسىنىباشلاپ،خەنسۇلالىسىگەئەلبولغان.غەرىبىخەنسۇلالىسىجىڭجىنى«غەرىبىيۇرتقورۇقچىبەگلىكىگەتەيىنلىگەن»،ئۇئوررى(ھازىرقىبۈگۈرناھىيىسىدائىرىسىدە)داتۇرۇپغەرىبىيۇرتنىئىدارەقىلغان.غەرىبىيۇرتنىڭھەرقايسىجايلىرىنىڭسەردارۋەئاساسلىقئەمەلدارلىرىغەرىبىخەنسۇلالىسىئىنئامقىلغانتامغىنىقۇبۇلقىلغان.غەرىبىيۇرتقورۇقچىبەگماھكىمىسىنىڭقۇرۇلىشىغەرىبىخەنسۇلالىسىنىڭغەرىبىيۇرتتادۆلەتنىڭئىگىلىكھۇقۇقىنىيۈرگۈزگەنلىكى،شىنجاڭنىڭبىرلىككەكەلگەن،كۆپمىللەتلىكجۇڭگۇنىڭبىرتەكىۋىقىسمىغائايلانغانلىقىدىندىرەكبىرىدۇ.    شەرىقىخەنسۇلالىسىھۈكۈمىتىغەرىبىيۇرتتائالدىبىلەن«غەرىبىيۇرتقورۇقچىبېگى»،كىيىن«غەرىبىيۇرتدورغابى»تەسىسقىلىپ،تەڭرىتېغىنىڭجەنۇپ،شىمالىدىكىجايلارنىھەربىمەمۇرىجەھەتتىنداۋاملىقباشقۇرغان.ۋېيسۇلالىسىخەنسۇلالىسىنىڭتۈزىمىگەۋارىسلىققىلىپ،غەرىبىيۇرتتا«قورۇلچىرىكچىبېگى»تەسىسقىلىپ،قۇچۇيەنىتۇرپاننىباشقۇرغان.كىيىنيەنەغەرىبىيۇرتدورغابىتەسىسقىلىپغەرىبىيۇرتنىڭھەرقايسىجايلىرىدىكىمىللەتلەرنىباشقۇرغان.غەرىبىجىن سۇلالىسىنىڭئاخرىقىيىللىرى،ئالدىنقىلىياڭھاكىمىيىتىنىقۇرغۇچىجاڭجۈنغەرىپكەلەشكەرتارتىپ،قۇچۇرايۇنىنىئىشغالقىلىپ،قۇچۇۋىلايىتىنىتەسىسقىلغان.شىمالىۋېيسۇلالىسىپىچانقورغىنى،قاراشەھەرقورغىنىنىقۇرۇپ،غەرىبىيۇرتنىباشقۇرۇشنىكۈچەيتكەن.3)سۈي،تاڭسۇلالىرىنىڭشىنجاڭنىئىدارەقىلىشى    مىلادى6-ئەسىرنىڭئاخىرلىرىداسۈيسۇلالىسىئوتتۇراتۈزلەڭلىكنىبىرلىككەكەلتۈرگەن.سۈيياڭدىتەخىتكەچىققاندەسلەپكىمەزگىللەردەمەنسەپ–تۇتۇقيانداشبېگىپېيجۇنىجاڭيى،ۋۇۋېيغائىبەرتكەن.ئۇغەرىبىيۇرتنىڭچىگرابازارلىرىنىباشقۇرۇپ،غەرىبىيۇرتخەلىقىنىڭئەھۋالىنىئىگىلىگەن.مىلادى608-يىلىسۈيقۇشۇنىئاراتۈرۈككەكىرگەن،شەھەرسالغان.پىچان(ھازىرقىچارقىلىق)،چەرچەن(ھازىرقىچەرچەننىڭغەرىبىجەنۇبى)،ئاراتۈرۈك(ھازىرقىقۇمۇلدائىرىسى)ۋىلايەتلىرىنىتەسىسقىلغان.    مىلادى7-ئەسىرنىڭباشلىرىداتاڭسۇلالىسىسۈيسۇلالىسىنىڭئورنىنىئالغان.مىلادى630-يىلىئەسلىدەغەرىبىتۈرۈكلەرگەتەۋەبولغانئاراتۈرۈكشەھەرنىڭخۇجىسىئۈزىگەقاراشلىق7شەھەرنىڭئائىلىسىنىباشلاپتاڭسۇلالىسىگەئەلبولغان.تاڭسۇلالىسىغەرىبىئاراتۈۈركئايمىقىنىتەسىسقىلغان.مىلادى640-يىلىتاڭسۇلالىسىقۇشۇنىتۈرۈكلەرگەئەگىشىپتاڭسۇلالىسىگەقارشىچىققانقۇچۇپادىشاھلىقىنىمەغلۇپقىلىپ،بۇيەردەقۇچۇئايمىقىتەسىسقىلغان.شۇيىلىقۇچۇداغەرىپنىتىنجىتقۇچىقورۇقچىبەگمەھكىمىسىتەسىسقىلغان.بۇتاڭسۇلالىسىغەرىبىيۇرتتاقۇرغانتۇنجىيۇقىرىدەرىجىلىكھەربىمەمۇرىباشقۇرۇشئاپراتى،كىيىنكۇچاغاكۈچۈرۈلۈپغەرىپنىتىنجىتقۇچىباشقورۇقچىبەگمەھكىمىسىگەئۆزگەرتىلگەن.تاڭسۇلالىسىغەرىبىتۈرۈكلەرنىتارمارقىلغاندىنكىيىنغەرىبىيۇرتنىبىرلىككەكەلتۈرۈپ،مىلادى702-يىلىبەشبالىقئايمىقىداشىمالىبەشبالىققورۇقچىبەگمەھكىمىسىتەسىسقىلغان.كىيىنيەنەشىمالىبەشبالىققورۇقچىبەگمەھكىمىسىگەئۆستۈرۈپ،تەڭرىتېغىنىڭشىمالىھەمشىنجاڭنىڭشەرىقىرايۇنلىرىنىڭھەربىمەمۇرىئىشلىرىنىباشقۇرغان،غەرىپنىتىنجىتقۇچىباشقورۇقچىبەگمەھكىمىسىتەڭرىتېغىنىڭجەنۇبىۋەكۆكئارتنىڭغەرىبىدىكىكەڭرايۇنلارنىباشقۇرغان.تاڭسۇلالىسىشۈەنزوڭنىڭيىللىرىداتاڭسۇلالىسىئىككىباشقورۇقچىبەگمەھكىمىسىنىڭئۈستىگە«غەرىبىقۇملۇقھىراۋۇلمەھكىمىسى»تەسىسقىلغان.بۇمەملىكەتتىكى8چوڭھىراۋۇلنىڭبىرىئىدى.    تاڭسۇلالىسىمەركىزىھۈكۈمىتىغەرىبىيۇرتنىڭھەرقايسىجايلىرىداقارام(بېقىندى)ئاھالەبىلەنخەنزۇلارنىئايرىپباشقۇرۇشتۈزىمىنىيولغاقويغان.يەنىخەنزۇلارتوپلۇشۇپئولتۇراقلاشقانئاراتۈرۈكئايمىقى،قۇچۇئايمىقىۋەبەشبالىقئايمىقىقاتارلىقجايلاردامەمۇرىجەھەتتىنئىچكىئۆلكىلەربىلەنئوخشاشبولغانمەھكىمە،ئايماق،ناھىيە،يېزا،تۈتۈنباشقۇرۇشتۈزىمىنىيولغاقويغان.ئىقتىسادىجەھەتتە«يەرتەڭشەشتۈزۈمى»بىلەن«ئىجارە،ھاشار-سېلىقتۈزۈمى»نىيولغاقويغان.ھەربىجەھەتتە،«مەھكىمەچىرىكلىرىتۈزۈمى»نىيولغاقويغان.باشقامىللەتلەرئولتۇراقلاشقانرايۇنلاردا«تۇتۇپتۇرۇلىدىغانئايماق»تەسىسقىلىنغان.يەنىشۇجايدىكىمىللەتلەرنىڭسەردارىنىڭمەمۇرىباشقۇرۇشتۈزۈمىنىداۋاملىققوغدىغان.تاڭسۇلالىسىنىڭقورۇقچىبېگى،تۇتۇق،ئايماقبېگىقاتارلىقناملارنىبىرىپ،ئۇلارنىڭپۇقرالىرىنىبۇرۇنقىقائىدەبۇيىچەباشقۇرۇشىغارۇخسەتقىلغان.شۇنىڭ بىلەنبىللەكۈسەن،ئۇدۇن،سۇلى،سۈيئاپشەھەرلىرىدەھەربىتەشكىلىتۈزۈمتەسىسقىلغان.بۇتارىختائەنشىدىكىتۆتقورغاندەپئاتالغان.4)غەرىبىيۇرتتايەرلىكھاكىمىيەتلەرنىڭقۇرۇلىشىۋەئوتتۇراتۈزلەڭلىك ھاكىمىيەتلىرىبىلەنبولغانمۇناسىبىتى    بەشدەۋىر،سوڭ،لىياۋ،جىندەۋىرلىرىدەئوتتۇراتۈزلەڭلىكتىكىسۇلالىلەرھۈكۈمىرانلىقھۇقۇقىنىتالىشىپ،غەرىبىيۇرتقاقارىيالمىغان.غەرىبىيۇرتتابىرقانچەيەرلىكھاكىمىيەتتەڭمەۋجۇتبۇلۇپتۇرۇشۋەزىيىتىبارلىققاكەلگەن.بۇنىڭئىچىدەئاساسلىقلىرىقۇچۇ،قارىخانىلارۋەئۇدۇنقاتارلىقيەرلىكھاكىمىيەتلەربۇلۇپ،ئۇلارئوتتۇراتۈزلەڭلىكتىكىپادىشاھلىقلاربىلەنقۇيۇقمۇناسىبەتنىساقلاپقالغان.قۇچۇۋەقارىخانىلارخاندانلىقىمىلادى840-يىلىچۆللىكنىڭشىمالىدىكىئۇرخۇنئۇيغۇرخانلىكىيىمىرىلگەندىنكىيىنغەرىبىيۇرتتاكۆچكەنئۇيغۇرلاتۈرۈكىتىلداسۆزلىشىدىغانباشقاخەلىقلەربىلەنقۇشۇلۇپقۇرغانيەرلىكھاكىمىيەت.ئالدىنقىسىتۇرپانرايۇنىنىمەركەزقىلغان.كىيىنكىسىتەڭرىتېغىنىڭجەنۇبى،ئوتتۇرائاسىيادىكىماۋرۇھۇننەھەرقاتارلىككەڭرايۇنلارنىتىزگىنلىگەن.    ئۇيغۇرلارماكانلاشقانغەرىبىيۇرتۋەئۇلارقۇرغانيەرلىكھاكىمىيەتلەرئوتتۇراتۈزلەڭلىكتىكىسۇلالىلەربىلەنئىنتايىنقۇيۇقمۇناسىبەتنىساقلاپكەلگەن.قارىخانىلارخانىدانلىقىنىڭھۈكۈمرانىئۈزىنى«تابغاچخان»يەنى«جۇڭگۇخانى»دەپئاتاپ،ئۈزىنىڭجۇڭگۇغاتەۋەئىكەنلىكىنىبىلدۈرگەن.1009-يىلىئۇدۇنرايۇنىنىئىشغالقىلغانقارىخانىلارخانلىقىشىمالىسوڭسۇلالىسىگەئەلچىئىبەرتىپ،يەرلىكماللارنىسوۋغاقىلغان.1063-يىلىشىمالىسوڭسۇلالىسىقارىخانىلارخانلىقىنىڭقاغانىغا«سادىققاغان»دەپنامبەرگەن.شىمالىسوڭسۇلالىسىقۇرۇلۇپ،3-يىلىقۇچۇئۇيغۇرلىرىشىمالىسوڭسۇلالىسىگە42ئەلچىئىبەرتىپ،يەرلىكماللارنىسوۋغاقىلغان.    ئۇدۇنداساكلارياشايتتى،تاڭسۇلالىسىقۇرۇلغاندىنكىيىنئۇدۇنداۋايجىراجەمەتىھاكىمىيەتيۈرگۈزگەنبۇلۇپ،ئوتتۇراتۈزلەڭلىكرايۇنىبىلەنقۇيۇقئالاقەقىلغان.تاڭسۇلالىسىبەرگەنئۇتۇغاتنىقۇبۇلقىلىپ،فامىلىسىنىلىدەپئاتىغان.مىلادى938-يىلىكىيىنكىجىنسۇلالىسىنىڭگاۋزۇخانىجاڭكۇاڭيىگاۋجۇخۇيلارنىئۇدۇنغائىبەرتىپ،لىشىڭتىيەنگە«ئۇلۇقئاغىلىقئۇدۇنخانى»دىگەنئۇتۇغاتنىبەرگەن.شىمالىسوڭسۇلالىسىنىڭدەسلەپكىيىللىرىدائۇدۇننىڭئەلچىللىرى،راھىبىللىرى،سوڭسۇلالىسىگەئۈزلۈكسىزكىلىپتۇرغان.5)يۇەنسۇلالىسىنىڭشىنجاڭنىئىدارەقىلىشى    يۇەنسۇلالىسىدەۋرىدەچىڭگىزخانتەڭرىتېغىنىڭجەنۇپ،شىمالىنىڭسىياسىبىرلىكىنىئىشقائاشۇرغان.مۇڭغۇلخانلىقىدەسلەپتە«دارۇغاچ»(مۇڭغۇلئەمەلنامىبۇلۇپ،باسقاۋۇلدىگەنمەنىدە)،«بەشبالىققاتارلىقجايلارنىڭۋاقىتلىقدىۋانۋازارىتى»قاتارلىقھەربىمەمۇرىباشقۇرۇشئاپراتىتەسىسقىلىپ،غەرىبىيۇرتنىھەربىمەمۇرىجەھەتتىنئىدارەقىلغان.يۇەنسۇلالىسىقۇرۇلغاندىنكىيىن غەرىبىيۇرتنىڭجەمىيەتئىقتىسادىنىراۋاجلاندۇرۇشبىلەنبىللەتۇرپانرايۇنىداجازا،كۈزۈتۈشجۇجىقىقۇرغان.كىيىنيەنەتۇرپانقاتارلىقجايلارداپۇلبېسىشمەھكىمىسىۋەپۇلئامبىرىقاتارلىقئاپراتلارنىقۇرغان.«بەشبالىقئەمىرلەشكەرمەھكىمىسى»تەسىسقىلىپ،بۇرايۇنغائىبەرتىلگەنيېڭىئەسكەرلەرنىڭ(يۇەنسۇلالىسىئەلقىلغانجەنۇبىسوڭسۇلالىسىنىڭچىرىكلىرىدىنتەشكىللەنگەنقۇشۇن)بوزيەرئۆزلەشتۇرۇشئىشلىرىنىباشقۇرغان.خۇتەن،چەرچەنقاتارلىقجايلارغاچىرىكئىبەرتىپ،بوزيەرئاچقۇزغان.بەشبالىقتامىتالچىلىقمەيدانىقۇرۇپ،دېھقانچىلىقسايمانلىرىقۇيدۇرغان.ئۇيغۇرلاررايۇنىدا«موھىساپلاپباجتاپشۇرۇش»نىيولغاقويغان.1406-يىلىمىڭسۇلالىسىقۇمۇلياساۋۇلخانىسىنىتەسىسقىلىپ،قۇمۇلدىكىنەسەبىتۆرىلەرسەردارلىرىنىھەردەرىجىلىكئەمەلدارلىققاتەيىنلەپ،يەرلىكنىڭھەربىمەمۇرىئىشلىرىنىباشقۇرغان.ئوتتۇراتۈزلەڭلىكبىلەنغەرىبىيۇرتنىڭسودا،قاتناشيۇلىنىڭبىخەتەرلىكىنىقوغدىغان.ھەمغەرىبىيۇرتنىڭباشقارايۇنلىرىداتۇتۇپتۇرۇپتىزگىنلەشنىيولغاقويغان.6)چىڭسۇلالىسىھۈكۈمىتىۋەئۇنىڭدىنكىيىنكىھاكىمىيەتلەرنىڭ شىنجاڭنىئىدارەقىلىشى    1757-يىلىچىڭسۇلالىسىئۇزاقتىنبۇيانغەرىبىشىمالنىئىگەللەپتۇرغانجۇڭغارھاكىمىيىتىنىبېسىقتۇرغان.2يىلدىنكىيىنچىڭسۇلالىسىئىسلامدىنىئاقتاغلىقلارمەزھىپىنىڭكاتىۋېشىچوڭ-كىچىكخۇجىلارتوپىلىڭىنىبېسىقتۇرۇپ،غەرىبىيۇرتنىڭھەرقايسىجايلىرىغابولغانھەربىمەمۇرىھۈكۈمرانلىقىنىمۇستەھكەملىگەن.باشقۇرۇشتۈزىمىجەھەتتە1762-يىلى«ئىلىجاڭجۈنمەھكىمىسى»نىتەسىسقىلىپ،تەڭرىتېغىنىڭجەنۇبىۋەشىمالىدىكىجايلارنىھەربى،مەمۇرىجەھەتتىنبىرتۇتاشباشقۇرغان.مەھكىمەباياندايدا(ھازىرقىقورغاسناھىيىسىتەۋەسىدە)بۇلۇپ،باشبۇغ،مەسلىھەتچى،خانئامبال،ئاغلاقچىئامبالتەسىسقىلىپ،جايلارنىڭھەربى،مەمۇرىئىشلىرىنىباشقۇرغان.چىڭسۇلالىسىھۈكۈمىتى«ھەريەرنىڭشارائىتىغاقاراپئىشكۈرۈش»،«ئۆرۇپ-ئادەتكەقاراپباشقۇرۇش»پىرىنسىپىغائاساسەنتەڭرىتېغىنىڭشىمالىدىكىخەنزۇلار،خۇيزۇلارئولتۇراقلاشقانرايۇنلارداۋىلايەت،ناھىيەتۈزۈمىنىيولغاقويغان.ئىلىرايۇنىۋەتەڭرىتېغىنىڭجەنۇبىدىكىئۇيغۇرلارئارىسىداشۇجاينىڭ«بەگلىكتۈزۈمى»نىساقلاپقالغان.لىكىنبەگلەرنىتەيىنلەش،قالدۇرۇشھۇقۇقىمەركەزگەتەۋەبولغان.ھەمھاكىمىيەتبىلەندىننىئايرىۋىتىشنىقاتتىقيولغاقويغان.مۇڭغۇللاۋەقۇمۇل،تۇرپانرايۇنىدىكىئۇيغۇرلارغا«جاساقتۈزۈمى»نىيولغاقويغان.يەنىۋاڭ،بىزى،گۇڭقاتارلىقۋارىسلىققىلىدىغانمەرتىۋىلەرنىبەرگەن.چىڭسۇلالىسىھۈكۈمىتىئەمەلدارلارنىئىشىلتىشتەمانجۇلارنىئاساسقىلغان.ھەرمىللەتئەمەلدارلىرىنىتەڭئىشىلتىشتەكسىياسەتنىقوللانغان.ئىقتىسادىجەھەتتەدېھقانچىلىقنىئاساسقىلغان.دېھقانچىلىقبىلەنچارۋىچىلىقنىتەڭراۋاجلاندۇرۇشتەكئىقتىسادىتەدبىرنىيولغاقۇيۇپ،باجنىئازايتىش،مالىيەنۇرمىسىقۇشۇمچەيارىدىمىنىبىكىتىشتۈزۈمىقاتارلىقلارنىقوللانغان.چىڭسۇلالىسىھۈكۈمرانلىققىلغانمەزگىلدەشىنجاڭنىڭئىجتىمائى،ئەىتىسادىمۇقۇمراۋاجلانغان.    1840-يىلدىكىئەپيۇنئۇرۇشىدىنكىيىنشىنجاڭچارروسسىيەقاتارلىقكۈچلۈكدۆلەتلەرنىڭتاجاۋۇزچىلىقىغائۇچرىغان.1875-يىلىشەنشى،گەنسۇباشۋالىسىزوزۇڭتاڭخانمۇپەتتىشلىكىگەتەيىنلىنىپشىنجاڭئىشلىرىنىباشقۇرغان.1877-يىلنىڭئاخىرىغاكەلگەندە چىڭسۇلالىسىقۇشۇنى ئوتتۇرائاسىياقوقانخانلىقىدىنكەلگەنياقۇپبەگبېسىۋالغانتەڭرىتېغىنىڭجەنۇبىۋەشىمالىدىكىجايلارنىقايتۇرۇۋالغان.1881-يىلى2-ئايداچىڭھۈكۈمىتىچارروسسىيەزورلۇقبىلەن11يىلدىنئارتۇقبېسىۋالغانئىلىنىقايتۇرۇۋالغان.1884-يىلىچىڭھۈكۈمىتىشىنجاڭدارەسمىئۆلكەقۇرغان.ھەم«يۇرتنىقايتۇرۋانلىق»مەنىسىنىئىپادىلەشمەقسىدىدەغەرىبىيۇرتنى«شىنجاڭ»دەپئاتىغان.شىنجاڭئۆلكىسىنىڭقۇرۇلىشىچىڭسۇلالىسىھۈكۈمىتىنىڭتارىختائۆتكەنسۇلالىلارنىڭشىنجاڭنىباشقۇرۇشىغابولغانبىرقېتىملىقزورئىسلاھاتى.شۇنىڭدىنكىيىنباشمۇپەتتىششىنجاڭنىڭھەربى،مەمۇرىمەركىزىئىلىدىندىخۇا(ھازىرقىئۈرۈمچى)غايۆتكەلگەن.1909-يىلىشىنجاڭئۆلكىسىنىڭقارمىقىداتۆتۋىلايەتبولغان.ۋىلايەتنىڭتۈۋىنىدەجەمئى6مەھكىمە،10نازارەت،3ئايماق،21ناھىيەياكىشۆبەناھىيەبولغان.شىنجاڭنىڭمەمۇرىقۇرۇلمىسىئىچكىئۆلكىلەربىلەنپۈتۈنلەيبىردەكبولغان.    1911-يىلىشىنخەيئىنقىلاۋىپارتىلاپ2-يىلىئىنقىلاۋىپارتىيىدىكىلەرئىلىداقوزغۇلاڭكۈتۈرۈپ،غەلىبەقازىنىپ،يېڭىئىلىبۈيۈكتۇتۇقمەھكىمىسىقۇرۇپ،چىڭسۇلالىسىنىڭئىلىرايۇنىدىكىسىياسىھۈكۈمرانلىقىنىڭئاخىرلاشقانلىقىنىجاكارلىغان.جۇڭخۇامىنگوھۈكۈمىتىقۇرۇلغاندىنكىيىنشىنجاڭنىڭمۇداپىيەسىئۈزلۈكسىزكۈچەيگەن.    1949-يىلى9-ئاينىڭ25-كۈنىشىنجاڭتېنىچلىقبىلەنئازاتبولدى.پۈتۈنمەملىكەتنىڭئازاتلىقۋەزىيىتىنىڭتەرەققىياتىۋەشىنجاڭدىكىھەرمىللەتخەلىقىنىڭئىنقىلاۋىكۈرەشۋەزىيىتىنىڭيۇقۇرىكۈتۈرىلىشىگەئەگىشىپ،گومىنداڭنىڭشىنجاڭگارنىزونقۇماندانىتاۋسىيۇ،شىنجاڭئۆلكىلىكھۈكۈمەتنىڭرەئىسىبورھانشەھىدىلەرقوزغىلاڭكۈتۈرگەنلىكىنىجاكارلىدى.جۇڭگۇخەلىقئازاتلىقئارمىيىسىبىرىنچىدالائۇرۇشئارمىيىسى1-بىڭتۇەنىگېنرالۋاڭجىننىڭيىتەكچىلىكىدەشىنجاڭغاكىردى.1949-يىلى10-ئاينىڭ1-كۈنىشىنجاڭدىكىھەرمىللەتخەلقىپۈتۈنمەملىكەتخەلقىبىلەنبىللەجۇڭخۇاخەلىقجۇمھۇرىيىتىقۇرۇلغانلىقىنىكۈتۈۋالدى.    ئومۇملاشتۇرۇپئېيتقاندا،جۇڭگوكومپارتىيىسىۋەمەركىزىيھۆكۈمەتنىڭرەھبەرلىكىھەمغەمخورلۇقى،مەملىكەتتىكىھەرمىللەتخەلقنىڭزوركۈچبىلەنياردەمبېرىشىۋەقوللىشىنەتىجىسىدە،شىنجاڭدىكىھەرمىللەتخەلقجاپاغاچىداپكۈرەشقىلىپ،جاسارەتبىلەنئىلگىرىلەپ،گۈزەليۇرت–ماكانىنىقۇرۇپ،بەختىيارتۇرمۇشيارىتىپ،شىنجاڭنىڭنامراتۋەقالاققىياپىتىنىئۈزۈل–كېسىلئۆزگەرتتى،بۇنىڭبىلەنتەڭرىتاغنىڭجەنۇب–شىمالىدائالەمشۇمۇلئۆزگىرىشبولۇپ،ئىجتىمائىيتەرەققىياتتاتارىخىيھالقىشئىشقائاشۇرۇلدى.كومپارتىيىنىڭرەھبەرلىكىبولغانلىقىئۈچۈنلا،شىنجاڭتارىخى،مىللەتلەرنىڭتەرەققىياتتارىخى،دىنلارنىڭئۆزگۈرۈشتارىخىغاقارىتاتوغرابولغانماركسىزىملىققاراشتىكلىنىپ،تارىختىنبۇيانقىئەڭتوغرا،ئەڭئىلمىيبولغان«ئۈچتارىخ»قارىشىشەكىللەندى.